·        Λόγος περὶ τῆς ῾Ελληνικῆς διασπορᾶς, 26.4.1988

Η  ΕΛΛΗΝΙΚΗ  ΔΙΑΣΠΟΡΑ

ΑΠΟ  ΤΗΝ  ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ  ΕΩΣ  ΣΗΜΕΡΑ

Λόγος ἐκφωνηθεὶς ὑπὸ τοῦ Προέδρου τῆς Δημοκρατίας

ΧΡΗΣΤΟΥ ΑΝΤ. ΣΑΡΤΖΕΤΑΚΗ

κατὰ τὸ Α΄ Διεθνὲς Συνέδριον μὲ θέμα

«Ἡ Ἑλληνικὴ διασπορὰ ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ἕως σήμερα»

τῇ 26ῃ ᾽Απριλίου 1988

εἰς τὸ ἀμφιθέατρον τοῦ Πολεμικοῦ Μουσείου ᾽Αθηνῶν.

(Ἐδημοσιεύθη καὶ εἰς τὸ περιοδικὸν «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»,
τόμος Λ΄, 1988, σελ. 129 ἕως 134)

Ἀθῆναι, 26.4.1988, αἴθουσα Πολεμικοῦ Μουσείου. Λόγος περὶ τῆς Ἑλληνικῆς Διασπορᾶς.

Κύριε Πρόεδρε,

Μὲ ἰδιαίτερη χαρὰ ἀποδέχθηκα τὴν πρόσκλησι, ὅπως θέσω ὑπὸ τὴν αἰγίδα μου  τὸ Α' Διεθνὲς Συνέδριο μὲ θέμα τὴν «῾Ελληνικὴ Διασπορὰ ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ἕως σήμερα» καὶ κηρύξω τὴν ἔναρξι τοῦ μέρους τῶν ἐργασιῶν του, ποὺ γίνονται ἀπὸ σήμερα ἐδῶ εἰς τὰς ᾽Αθήνας καὶ ἀναφέρονται εἰς τὴν ἀπὸ τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως (1453) καὶ ἐντεῦθεν περίοδο· πρόσκλησι, τὴν ὁποία μοῦ ἀπηύθυνεν ὁ Πρόεδρος τῆς ᾽Οργανωτικῆς ᾽Επιτροπῆς Καθηγητὴς Κύριος John M. Fossey, Γενικὸς Διευθυντὴς τοῦ ᾽Ινστιτούτου ῾Ελληνικῶν Σπουδῶν καὶ ᾽Αρχαιολογίας Μόντρεαλ, τὸ ὁποῖο σὲ συνεργασία καὶ μὲ ἄλλα ἐπιστημονικὰ ῾Ιδρύματα εἶχε τὴν πρωτοβουλία διοργανώσεως τοῦ Συνεδρίου.

Κυρίες καὶ Κύριοι Σύνεδροι,

῾Η ἐπιστημονικὴ προσέγγισι ἢ καὶ διαπραγμάτευσι οἱουδήποτε θέματος προϋποθέτει τὴν ὁριοθέτησί του. ῾Ομιλοῦντες γιὰ τὸν  ῾Ελληνισμὸ τῆς διασπορᾶς  ἀναφερόμαστε βεβαίως ὄχι εἰς τὸν καθ᾽ ὅλου ῾Ελληνισμό, ἀλλὰ μόνον εἰς τὸν ῾Ελληνισμὸ τοῦ «ἐξωτερικοῦ», τὸν ἀπόδημο, τὸν ὑπερόριο ῾Ελληνισμό.

῎Ετσι ἐκ πρώτης ἀφετηρίας τὸ ἀντικείμενο τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συνεδρίου Σας εὑρίσκει μεταβλητὰ ὅρια. Διότι ἀποτελεῖ ἀναγκαίως καὶ ἐξ ὁρισμοῦ συνάρτησι τῶν ἑκάστοτε, κατὰ τὴν μακρόχρονη ζωὴ τεσσάρων ἤδη χιλιετηρίδων, ἐθνολογικῶν ὁρίων τοῦ ῾Ελληνισμοῦ. Αὐτὰ πάλι διεγράφοντο καὶ ἀνεξαρτήτως τῆς τύχης τοῦ ῾Ελληνισμοῦ ὡς πολιτειακῶς συγκεκροτημένης ἑνότητος, ἀφοῦ ἡ κατάρρευσις αὐτῆς δὲν συνεπήγετο βεβαίως καὶ τὴν ὁλοκληρωτικὴ ἐξαφάνισι τοῦ Γένους, μόνον δὲ κατὰ τοὺς ὑστέρους χρόνους ἡ συστηματικὴ ἐξόντωσις τοῦ ῾Ελληνισμοῦ, ἀκόμη καὶ σὲ περιοχές, ὅπου ἀπὸ τὰ πανάρχαια χρόνια πλεονεκτοῦσε, ὄχι μόνον πολιτιστικῶς, ἀλλὰ καὶ ἀριθμητικῶς, ἀνήχθη σὲ περιωπὴ δόγματος καθημερινῆς πολιτικῆς πρακτικῆς βαρβάρων ἀλλοφύλων. ᾽Εν πάσῃ περιπτώσει εἰς τὸ διάβα τόσων αἰώνων τὰ ἐθνολογικὰ ὅρια τοῦ ῾Ελληνισμοῦ δὲν παρέμειναν σταθερά.

᾽Απευθυνόμενος πρὸς ῾Υμᾶς, τοὺς εἰδικοὺς ἐπιστήμονες, εἶναι βεβαίως περιττὸ νὰ ὑπομνήσω, π.χ., ὅτι τὰ βόρεια ἐθνολογικὰ ὅρια τοῦ ῾Ελληνισμοῦ ἔκειντο πολὺ πέραν τῶν σημερινῶν ἑλληνικῶν συνόρων, περιλαμβάνοντα τοὐλάχιστον καὶ ὁλόκληρη τὴν ῎Ηπειρο, ὁλόκληρη τὴν Μακεδονία, ὁλόκληρη τὴν Θρᾴκη, ἀκόμη καὶ σὲ ὄχι πολὺ ἀπομεμακρυσμένες ἐποχές· ὅτι πρὸς ἀνατολάς, ἀπὸ τὰ πανάρχαια χρόνια ἡ ᾽Ιωνία ὑπῆρξεν ἑλληνική, ἐκεῖ μάλιστα τὸ πρῶτον καὶ ἀνεπτύχθη ὁ ἀξεπέραστος ἀνὰ τοὺς αἰῶνες ἑλληνικὸς φιλοσοφικὸς στοχασμός, μὲ τὸν βαθμιαῖο δὲ ἐξελληνισμὸ καὶ τῆς ἐνδοχώρας ὁλόκληρη  ἡ περιοχή, ἡ ὁποία ἀργότερον, μετὰ τὴν ἀπώλεια, ὑπὸ τὴν ἀραβικὴ πίεσι, τῆς ᾽Αφρικῆς καὶ τῆς Συρίας, ἀποτελοῦσε κατὰ τὸν ἕβδομον μ.Χ. αἰῶνα, ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τοῦ ῾Ηρακλείου καὶ ἑξῆς, τὴν βυζαντινὴ ἐπικράτεια, ἦτο ἐθνολογικῶς σχεδὸν ὁμοιογενής, ἤτοι ἑλληνική· ὁ δὲ Μικρασιατικὸς αὐτὸς ῾Ελληνισμὸς ἐξωντώθη βαθμηδόν, κατὰ τὴν διαδρομὴ τῶν αἰώνων, ὑπὸ τὶς συνεχεῖς ἐπιθέσεις Περσῶν καὶ ἄλλων καί, ἀπὸ τοῦ ἑνδεκάτου αἰῶνος καὶ ἑξῆς, κυρίως τῶν νομαδικῶν τουρκικῶν φύλων (Σελτζούκων καὶ ᾽Οθωμανῶν), μὲ ἀπόληξι τὴν σχετικῶς πρόσφατη, ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τῶν πατέρων μας, καταστροφὴ καὶ τοῦ τελευταίου ἀντερείσματος ἐπὶ τῆς μικρασιατικῆς ἀκτῆς, τῆς πανέμορφης ᾽Ιωνίας· ὅτι κατὰ τὴν ἀρχαιότητα ἐπὶ αἰῶνες τὰ πρὸς δυσμὰς ἐθνολογικὰ ὅρια τοῦ ῾Ελληνισμοῦ περιελάμβαναν βεβαίως καὶ τὴν Σικελία, ὡς καὶ τὴν γνωστὴ ὡς «Μεγάλη ῾Ελλὰς» περιοχὴ τῆς κάτω ᾽Ιταλίας (Βρεττία, Λευκανία, Καλαβρία καὶ Καμπανία μέχρι τῆς Κύμης).

῾Επομένως, ὡς «῾Ελληνικὴ διασπορὰ» ἠμπορεῖ νὰ χαρακτηρισθῇ μόνον ἡ ἐκτὸς τῶν ἑκάστοτε, ἱστορικῶς ἀπηκριβωμένων, ἐθνολογικῶν ὁρίων τοῦ ῾Ελληνισμοῦ ἑλληνικὴ παρουσία. ῾Η ὁποία καὶ ὑπὸ τὴν διαχρονικῶς μεταβλητὴν αὐτὴν προοπτικήν της δὲν παύει νὰ εἶναι ἐξόχως ἐκτεταμένη ἤδη κατὰ τὴν ἀρχαιότητα· ἀφοῦ ἀναφαίνεται εἰς τὰ παράλια τῆς Μεσογείου καὶ τοῦ Εὐξείνου Πόντου, μέχρι τῆς Μαιώτιδος λίμνης (᾽Αζοφικῆς) πρὸς ἀνατολάς, καὶ ἔξω τῶν ῾Ηρακλείων Στηλῶν (Γιβραλτὰρ) μέχρι Ταρτησσοῦ πρὸς δυσμάς· καὶ ἀργότερα, διὰ τοῦ Μεγάλου ᾽Αλεξάνδρου, μέχρις ᾽Ινδιῶν καὶ Τουρκεστάν. Διὰ νὰ λάβῃ κατὰ τὸν μεσαίωνα καὶ μεσευρωπαϊκὸ χαρακτῆρα καὶ νὰ ἀποκτήσῃ, ἀπὸ τοῦ παρελθόντος ἤδη αἰῶνος, οἰκουμενικὴ πλέον διάστασι μὲ τὶς μεταναστεύσεις πρὸς τὴν ᾽Αμερική, τὴν Αὐστραλία, τὴν Νέα Ζηλανδία.

Τὰ αἴτια τῆς ἐκπληκτικῆς σὲ ἔκτασι αὐτῆς διασπορᾶς ἀνάγονται κυρίως σὲ δύο κατηγορίες : λόγοι γεωγραφικοὶ καὶ λόγοι πολιτικοί, σὲ συνδυασμὸ πάντοτε καὶ πρὸς τὸ φιλαπόδημον, ὡς χαρακτηριστικῶς ἑλληνικὴν ἰδιότητα. ῾Η γεωγραφικὴ θέσις τῆς χώρας καὶ ἡ μορφολογία τοῦ ἐδάφους της, ἀπὸ ὡρισμένης ἐποχῆς ἡ πενία τῶν ὀρεινῶν ἐκτάσεών της, ὑπῆρξαν ἀποφασιστικοὶ παράγοντες, ὠθοῦντες πρὸς τὴν ἔξοδο· διότι τὰ τέκνα τῆς ῾Ελλάδος μὲ τὴν ὑγιᾶ καὶ εὐκίνητη ἰδιοσυστασία τους οὔτε ὀλιγαρκῆ, οὔτε νωθρὰ ἦσαν, ὥστε νὰ συμβιβασθοῦν μὲ τὴν ἀνεπάρκεια διατροφῆς, ποὺ ἐξησφάλιζεν ἡ πατρικὴ γῆ. Οἱ πολιτικοὶ ἐξ ἄλλου λόγοι ὑπῆρξαν εἴτε ἐσωτερικοί, εἴτε ἐξωτερικοί. Οἱ πρῶτοι ἀναφαίνονται εἰς τὸ πλαίσιο μερίμνης ἐξασφαλίσεως τῆς ἐσωτερικῆς πολιτικῆς τάξεως μὲ ἀναγκαστικὸν ἐξοικισμὸν ἢ ἑκουσίαν μετοικεσίαν τῆς ἀντιπάλου μερίδος. Οἱ ἐξωτερικοὶ πάλιν λόγοι ἐκφράζονται μὲ τοὺς άνελεήτους διωγμοὺς συμπαγῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν, ποὺ κατὰ καιρούς, ἀκόμη καὶ κατὰ τὸν αἰῶνα μας, καὶ ἐπὶ τῶν ἡμερῶν μας, ὠργανώθησαν ἀπὸ ἀλλοφύλους· καὶ σὲ ἠπιώτερη μορφή, μὲ τὴν ἑκουσία, ἐνώπιον ἐπικειμένου παρομοίου κινδύνου, φυγή. ᾽Εκ τρίτου, τὸ φιλαπόδημον τοῦ ῞Ελληνος ἐτροφοδότησε τὸ ἐκπολιτιστικὸ ἔργο τοῦ ῾Ελληνισμοῦ, τοῦ ὁποίου ἀπαράμιλλη ἔκφρασις ὑπῆρξεν ἡ θαυμαστὴ ἐκπολιτιστικὴ ἐκστρατεία τοῦ Μεγάλου ᾽Αλεξάνδρου.

᾽Εκπολιτιστικὴ ἀποστολὴ ἐξεπλήρωσεν ἡ καθ᾽ ὅλου ῾Ελληνικὴ διασπορά, κατὰ τοὺς παλαιοὺς κατ᾽ ἐξοχὴν χρόνους. Δὲν ἐξησφάλισε μόνον τὴν ἐπιβίωσι τῶν ἀποδήμων, ἀκόμη καὶ ὅταν αὐτὴ ὑπῆρξεν ἡ κινήσασα αἰτία. Διὰ τοὺς ἀρχαίους χρόνους δὲν ὑπάρχει καμμιὰ ἐπ᾽ αὐτοῦ ἀμφιβολία· τὴν ἐκπολιτιστικὴ ἀποστολὴ οἱονεὶ αὐτομάτως ἐπιτελοῦσε καὶ μόνη ἡ ἐπικοινωνία τῶν αὐτοχθόνων μὲ τοὺς πνευματικῶς καὶ πολιτιστικῶς καταφανῶς ὑπερτεροῦντες ῞Ελληνες. ᾽Αλλὰ καὶ γιὰ τοὺς μεταγενεστέρους χρόνους ἰσχύει ἡ ἴδια ἀλήθεια. ῾Ο παγκόσμιος πολιτισμὸς τῆς Δύσεως, ὅπως προσφυῶς παρετηρήθη, δὲν θὰ ἠδύνατο νὰ ἀναπτυχθῇ χωρὶς τὸν συνδυασμὸ τοῦ χριστιανικοῦ καὶ τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου. Τὸ ἑλληνικὸ ὅμως στοιχεῖο προσεπορίσθη ἡ Δύσις  διὰ τοῦ Βυζαντίου. Οἱ ῞Ελληνες τοῦ Βυζαντίου ἐκόμισαν εἰς τὴν Δύσι τὴν κλασσική τους παράδοσι καὶ τὴν πλούσια ἐμπειρία τους εἰς τὸ πεδίο τῶν ἀφῃρημένων ἐννοιῶν, τὴν ἰδική τους θεώρησι τοῦ κόσμου καὶ τῆς ζωῆς καὶ τὸν ἰδικό τους τρόπο τοῦ συναισθάνεσθαι καὶ ἐδημιούργησαν ἔτσι τὶς προϋποθέσεις γιὰ τὴν κυοφορία τῆς Εὐρωπαϊκῆς συνθέσεως. ᾽Αλλὰ ἀφανεῖς ἐργάτες τοῦ μεγαλειώδους αὐτοῦ ἐπιτεύγματος ὑπῆρξαν κυρίως οἱ φεύγοντες τὴν τουρκικὴ ἀπειλὴ καί, ἀκολούθως, κατάκτησι ῞Ελληνες λόγιοι τῆς διασπορᾶς. Διότι αὐτοὶ κατ᾽ οὐσίαν προεκάλεσαν τὶς ἐλάσσονες ᾽Αναγεννήσεις καὶ συνέτειναν ἔτσι καὶ εἰς τὴν  κυρίως ᾽Αναγέννησιν, μὲ τὴν ὁποία σημειώνεται ἡ ἔξοδος ἀπὸ τὸν Μεσαίωνα καὶ ἡ ἀνατολὴ τῶν Νέων Χρόνων. ῾Ο Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς, ὁ Γεώργιος Πλήθων-Γεμιστός, ὁ Βησσαρίων, ὁ ᾽Ιανὸς Λάσκαρις, ὁ Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ὁ Γεώργιος Τραπεζούντιος, ὁ ᾽Ιωάννης ᾽Αργυρόπουλος, ὁ Μιχαὴλ Μάρουλλος Ταρχανιώτης, ἄνδρες σοφοί, οἱ καταγόμενοι ἀπὸ τὴν Καλαβρία καὶ πρῶτοι διδάξαντες τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα εἰς τὸν Πετράρχη  καὶ τὸν Βοκκάκκιο  μοναχὸς Βαρλαάμ, ἡττηθείς, ὡς γνωστόν, ἀντίπαλος τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ Θεσσαλονίκης καὶ τῆς κινήσεως τῶν ῾Ησυχαστῶν, καὶ Λεόντιος Πιλάτος, καθὼς καὶ τόσοι ἄλλοι ῞Ελληνες τῆς ἐπήλυδος, ἀλλὰ καὶ τῆς αὐτόχθονος διασπορᾶς ἀποτελοῦν ὀνόματα φωτεινὰ τῆς ἐργώδους ἐκείνης ἐποχῆς.

Κατὰ τοὺς ἀκολουθήσαντες αἰῶνες ἡ ἐκπολιτιστικὴ ἐνέργεια τῆς ἑλληνικῆς διασπορᾶς ἠκολούθησεν ἐκ τῶν πραγμάτων ἀντίθετη φορά. Τὸ Γένος τῶν ῾Ελλήνων τελοῦσε ὑπὸ βάρβαρη δουλεία αἰώνων, ὑπὸ τὸ πέλμα δυνάστου, ὁ ὁποῖος καὶ ὅταν δὲν ἐμπόδιζε, δὲν προσέβλεπε πάντως μὲ βλέμμα ἀγαθὸ πρὸς τὴν πνευματικὴ ἀνάπτυξι τῶν ὑποδούλων. ῾Η ἐξαθλίωσις ἀπὸ τὴν δουλεία ἐπεβαρύνετο μὲ τὸ πνευματικὸ σκότος. ᾽Επεβάλλετο, ἑπομένως, νὰ προηγηθῇ ἡ πνευματικὴ ἀφύπνισις, πρὸς ἐνδυνάμωσι τοῦ ψυχικοῦ ἐξοπλισμοῦ, γιὰ νὰ ἀναληφθῇ ὁ ἀπελευθερωτικὸς ἀγών. ῾Ο ῾Ελληνισμὸς σύσσωμος ἐπεδόθη εἰς τὸ σωτήριο αὐτὸ ἔργο, καὶ ὁ τουρκοκρατούμενος καὶ ὁ τῆς διασπορᾶς. Εἰς τὸν μείζονα ῾Ελληνικὸ χῶρο, ἀπὸ τὴν Χειμάρρα καὶ τὴν Κορυτσᾶ καὶ τὴν Μοσχόπολι τῆς Βορείου ᾽Ηπείρου, καὶ τὰ ᾽Ιωάννινα ἕως τὴν  Τραπεζοῦντα καὶ τὴν Σμύρνη καὶ τὶς Κυδωνίες καὶ τὴν Πάτμο, - ἀπὸ τὴν Δημητσάνα καὶ τὴν Πάτρα  καὶ τὴν ᾽Αθήνα ἕως τὴν Φιλιππούπολι καὶ τὴν ᾽Αγχίαλο καὶ τὴν Μεσημβρία ἱδρύονται καὶ ἀκμάζουν πλῆθος Σχολείων στοιχειώδους (τὰ κοινὰ λεγόμενα), μέσης (τὰ ῾Ελληνικὰ ἢ ῾Ελληνομουσεῖα) καὶ ἀνωτέρας παιδείας (οἱ τρεῖς ᾽Ακαδημίες, ἡ Πατριαρχική, ἡ ᾽Αθωνιάς, ἡ Πατμιάς). Καθοριστικὴ γιὰ τὴν ἀνάπτυξι τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ αὐτοῦ δικτύου ὑπῆρξε καὶ ἡ οἰκονομικὴ συμβολὴ τῆς, ὁλοένα ἀνδρουμένης οἰκονομικῶς χάρις εἰς τὶς ἐμπορικὲς καὶ ναυτιλιακὲς ἐπιδόσεις της, ἑλληνικῆς διασπορᾶς. ῾Η ὁποία πυκνώνει καὶ αὐτὴ ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 17ου αἰῶνος, στὶς ῾Ελληνικὲς κοινότητες τῆς ᾽Ιταλίας, τῆς Οὐγγαρίας, τῆς Ρωσίας, τῆς Αὐστρίας, τὰ ἐκπαιδευτήριά της. ᾽Ιδιαίτερη ἄνθισι τῆς παιδείας  σημειώνεται εἰς τὶς παραδουνάβειες ἐπαρχίες, ὅπου τὸ 1561 ἱδρύεται ἡ πρώτη ἀνωτέρα ῾Ελληνικὴ Σχολή, τὸ 1644 ἡ Σχολὴ τῶν Τριῶν ῾Ιεραρχῶν εἰς τὸ ᾽Ιάσιο καὶ τὸ 1679 ἡ ῾Ελληνικὴ ᾽Ακαδημία τοῦ Βουκουρεστίου. ᾽Εξ ἄλλου, τὸ περιώνυμο ἑλληνικὸ τυπογραφεῖο τῆς Βενετίας, συσταθὲν τὸ 1490, «κρατερὸν ὁπλοφυλακεῖον τοῦ ῾Ελληνισμοῦ, ἅμα δὲ κοινὸν βουλευτήριον καὶ ἐργαστήριον πάντων τῶν ῾Ελλήνων φυγάδων», κατὰ τὸν Θερειανόν, διοχετεύει τὶς ἐκδόσεις του, περισπούδαστα κειμήλια τυπογραφικῆς τέχνης, εἰς τὸ ὑπόδουλο Γένος. Στὸ μικρότερο ἑλληνικὸ τυπογραφεῖο τῆς Βιέννης τυπώνονται τὰ ἔργα τοῦ Ρήγα Φεραίου, οἱ πρῶτες ἑλληνικὲς προεπαναστατικὲς ἐφημερίδες, καθὼς καὶ τὸ λαμπρὸ περιοδικὸ «Λόγιος ῾Ερμῆς».

Μάλιστα καὶ κατὰ τοὺς πικροὺς ἐκείνους χρόνους ὁ ῾Ελληνισμὸς μὲ τὰ ἐκπαιδευτήριά του, τοῦ τουρκοκρατουμένου μείζονος ἑλληνικοῦ χώρου καὶ τῆς διασπορᾶς, συνεχίζει τὴν ἀποστολή του χιλιετηρίδων. Διότι, μετὰ τὴν οἰκουμενικὴ προσφορὰ τῆς ἀρχαίας ῾Ελλάδος καὶ τὴν ὑπερεθνικὴ προσφορὰ τοῦ Βυζαντίου, συμβάλλει εἰς τὴν ἀφύπνισι τῶν ὁμοθρήσκων καὶ ὁμοδούλων λαῶν τῆς Βαλκανικῆς· ἀφοῦ οἱ ἀναγεννητὲς τῶν τελευταίων αὐτῶν εἶναι βλαστοὶ τῆς ἑλληνικῆς παιδείας. ᾽Αποδύεται δηλαδὴ καὶ πάλιν σὲ ὑπερεθνική, διαβαλκανική, ἀποστολή. Π.χ. ὁ Δοσίθεος ᾽Οβράδοβιτς, δημιουργὸς τῆς νεωτέρας σερβικῆς φιλολογίας, εἶναι μαθητὴς τῆς ῾Ελληνικῆς Σχολῆς τῆς Σμύρνης.  ῾Ο σέρβος Βουκάσιν Ράδισιτς, μεταφραστὴς ἔργων τοῦ ᾽Αδαμαντίου Κοραῆ  στὴν σερβική, συνθέτει καὶ ἀναγνωσματάριο ἑλληνικὸ «εἰς χρῆσιν τῆς τῶν Σέρβων νεολαίας». Οἱ πρωτοστατήσαντες εἰς τὴν ἀναγέννησι τῆς Βουλγαρίας ᾽Ιβὰν Ντομπρόβσκι, ᾽Ιλαρίων Στογιάνοβιτς, Γεώργιος Ρακόβσκι, καὶ ἄλλοι, ἐσπούδασαν σὲ ἑλληνικὲς σχολές (᾽Ιωαννίνων, ῎Ανδρου, ᾽Αθηνῶν, παραδουναβείων ῾Ηγεμονιῶν). Τὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα τῶν ῾Ηγεμονιῶν αὐτῶν θέτουν τὰ θεμέλια καὶ τῆς ρουμανικῆς πνευματικῆς ἀναπτύξεως καὶ τῆς ρουμανικῆς φιλολογίας. ᾽Απὸ τὴν Σχολὴ τῆς ἑλληνικῆς Μοσχοπόλεως τῆς Βορείου ᾽Ηπείρου προῆλθαν καὶ οἱ λόγιοι, ποὺ ἔγραψαν γιὰ πρώτη φορὰ τὴν ἀλβανικὴ γλῶσσα καὶ συνέταξαν τὴν Γραμματική της.

Καὶ ἀκολουθοῦν ἀπαραμείωτες οἱ ὑπηρεσίες τοῦ ῾Ελληνισμοῦ τῆς διασπορᾶς καὶ κατὰ τὸν ἀπελευθερωτικὸν ἀγῶνα τοῦ 1821. ῍Ας θυμηθοῦμε, ὅτι αὐτὸς ξεκίνησε καθαγιασμένος καὶ μὲ τὸ αἷμα τῆς σπουδάζουσας φλογερῆς νεολαίας τῆς ἑλληνικῆς διασπορᾶς, μὲ τὴν θυσία τῶν ῾Ιερολοχιτῶν στὸ Δραγατσάνι. ᾽Αλλὰ καὶ ὑπὲρ τῆς ἐλευθερωθείσης Πατρίδος κατὰ τοὺς μεταγενέστερους ἀγῶνες της πρὸς ἀπολύτρωσι χωρῶν ἑλληνικῶν καὶ ὑποδούλων ἀδελφῶν. ᾽Εσημείωσε ἀκόμη τὴν εὐεργετικὴ παρουσία της καὶ μὲ θαυμαστὰ ἔργα κοινωνικῆς εὐποιΐας. ῾Η ᾽Ακαδημία ᾽Αθηνῶν, τὸ ᾽Εθνικὸν Μετσόβιον Πολυτεχνεῖον, τὸ Ζάππειον Μέγαρον, τὸ ᾽Εθνικὸν Στάδιον, ἡ ᾽Αρχαιολογικὴ ῾Εταιρεία, καὶ τόσα ἄλλα, ὀφείλονται εἰς τὴν φιλοπάτριδα μέριμνα ῾Ελλήνων τῆς διασπορᾶς.

Καὶ κατὰ τοὺς σημερινοὺς καιροὺς ὁ ῾Ελληνισμὸς τῆς διασπορᾶς, ἰδίως τῆς ᾽Αμερικῆς ὡς πολυαριθμότερος καὶ πιὸ εὔρωστος, συνεχίζει πάντοτε τὴν προσφορὰ ἀνεκτιμήτων ὑπηρεσιῶν εἰς τὴν Μητέρα Πατρίδα.

Κυρίες καὶ Κύριοι Σύνεδροι, 

῾Η σύντομη αὐτὴ σκιαγραφία τοῦ φαινομένου τῆς ῾Ελληνικῆς διασπορᾶς ἐπιβάλλει καὶ τὴν συνολικὴ ἀποτίμησί του. ῾Η ῾Ελληνικὴ διασπορὰ προσέφερε, κατὰ τὴν διαδρομὴ τόσων χιλιετηρίδων, ὄντως ἀνεκτίμητες ὑπηρεσίες εἰς τὸν ῾Ελληνισμό. ᾽Αλλὰ καὶ ὅσα ὁ ῾Ελληνισμὸς ἔπραξεν ὑπὲρ τῆς ἀνθρωπότητος καὶ τοῦ πολιτισμοῦ, κυρίως μὲ παιδιά του τῆς διασπορᾶς τὰ προσέφερε.

῞Ομως τὸ τίμημα τῆς τεραστίας καὶ ἀνεκτιμήτου αὐτῆς προσφορᾶς ὑπῆρξεν ὀδυνηρότατο. ῾Ο ῾Ελληνισμὸς ἐκδαπανήθηκε, οὐσιαστικῶς εἰς τὴν ὑπηρεσία τῶν ἄλλων, βαρύτατα, σὲ βαθμὸ ἀπίστευτο. ῾Ομιλῶν πρὸς ὁμήγυρι ἐκλεκτῶν εἰδικῶν ἐπιστημόνων, δικαιοῦμαι νὰ δώσω τὸν λόγο σὲ εἰδικὸ σοφὸ ἐπιστήμονα, τὸν ἀείμνηστον Καθηγητὴν καὶ ᾽Ακαδημαϊκὸν  Κωνσταντῖνον ῎Αμαντον. Γράφει λοιπὸν αὐτός :  « Γεωγραφικοὶ καὶ ἑπομένως οἰκονομικοί, πολιτικοὶ καὶ κοινωνικοὶ λόγοι, τελευταῖον δ᾽ ἡ ρωμαντικὴ πολιτικὴ ἔφεραν τὴν ἀπίστευτον διασπορὰν καὶ καταστροφὴν τοῦ ῾Ελληνισμοῦ. Διότι τὰ ἑκατομμύρια τῶν ῾Ελλήνων τῆς Μεγάλης ῾Ελλάδος, τῆς Συρίας, Αἰγύπτου, κλπ., ὅλα σχεδὸν μὲ τὸν καιρὸν ἀφωμοιώθησαν μὲ τοὺς ἰθαγενεῖς τοῦ τόπου καὶ ἐχάθησαν διὰ τὸν ῾Ελληνισμόν. Εἰς μικροτέραν ἔκτασιν ἔγινε διασπορὰ τοῦ  ῾Ελληνισμοῦ εἰς νεωτέρους χρόνους καὶ ἐχάθησαν πάλιν ἄλλα ἑκατομμύρια ῾Ελλήνων εἰς Οὐγγαρίαν, Ρουμανίαν, Ρωσίαν καὶ τελευταῖον εἰς ᾽Αμερικήν. Σημειωτέον, ὅτι κατὰ τὴν μετανάστευσιν φεύγουν τὰ ζωτικώτερα στοιχεῖα τοῦ πληθυσμοῦ καὶ ἀπομένουν τὰ βιολογικῶς ἀσθενέστερα καὶ εἶναι ἑπομένως ἀπὸ ταύτης τῆς ἀπόψεως φοβερὰ ἀπώλεια διὰ τὴν νεωτέραν ῾Ελλάδα ἡ μετανάστευσις τόσων ἑκατοντάδων χιλιάδων ἀνδρῶν εἰς ᾽Αμερικὴν καὶ ἀλλαχοῦ εἰς διάστημα μιᾶς γενεᾶς. ᾽Εὰν ὁ παλαιὸς ῾Ελληνισμὸς ἐκράτει στερεῶς ὅλην τὴν Βαλκανικὴν καὶ τὴν Μικρὰν ᾽Ασίαν, θὰ ἦτο βέβαια σήμερον τὸ μεγαλύτερον ἔθνος τῆς γῆς καὶ ἡ ἐπίδρασίς του ἀνυπολόγιστος» (Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Βυζαντινὴν ῾Ιστορίαν, ἔκδοσις β', 1950, σελ.177).

Ἡ ἱστορικὴ ἀλήθεια, κυρίως ὅταν εἶναι τόσον ὀδυνηρή, πάντοτε διδάσκει. ᾽Εφ᾽ ὅσον βεβαίως δὲν περιφρονεῖται.

῾Η ῾Ελληνικὴ Πατρίδα συρρικνώθηκε στὰ ἀκρότατα ὅριά της, ποὺ μόλις ἐξασφαλίζουν τὴν ἐπιβίωσί της. ῾Ο ῾Ελληνισμὸς κατὰ τὸ μεγαλύτερο μέρος του ἐξωντώθηκε. ῾Υπέρτατο χρέος ὅσων ῾Ελλήνων ἐπιζοῦν, ἐνώπιον τῆς ῾Ιστορίας καὶ τοῦ Πολιτισμοῦ, εἶναι ἡ διαφύλαξις τῆς ἐθνικῆς τους ταὐτότητος. Γιὰ νὰ περισωθῇ ὁ ὑπολειπόμενος ῾Ελληνισμός, τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου καὶ ἰδίως τῆς διασπορᾶς, ὡς μόνη ζείδωρος καὶ σωτηρία δύναμις ἀπομένει ἡ ἑλληνικὴ παιδεία καὶ ἡ ἑλληνικὴ λαλιά.  Διότι, ὅπου ἔχασε τὴν γλῶσσα του, ἐκεῖ καὶ ἐξαφανίσθηκε ὁ ῾Ελληνισμός.

῎Ετσι ἡ ἑλληνικὴ γλωσσικὴ παιδεία πρέπει νὰ ἀποτελῇ πάντοτε τὴν πρώτη καὶ ὑπάτη μέριμνα, καὶ τῆς ῾Ελληνικῆς Πολιτείας καὶ ὅλων τῶν ῾Ελλήνων, ὅπου τῆς γῆς. Γένοιτο ! ...

Κηρύσσω τὴν ἔναρξιν τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συνεδρίου Σας καὶ εὔχομαι κάθε ἐπιτυχία.