·        Λόγος διὰ τὰ 150 χρόνια τοῦ Πανεπιστημίου ᾽Αθηνῶν  

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΧΡΗΣΤΟΥ Α. ΣΑΡΤΖΕΤΑΚΗ

ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΕΠΙΣΗΜΟΝ ΕΟΡΤΑΣΜΟΝ

ΤΩΝ 150 ΧΡΟΝΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

(Μεγάλη Αἴθουσα Τελετῶν τοῦ Πανεπιστημίου, 3η Μαΐου 1987)

*******

Κύριε Πρύτανι,

Ἀθῆναι 3.5.1987. Aἴθουσα τελετῶν Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου. Ἑορτασμὸς τῶν 150 χρόνων τοῦ Πανεπιστημίου.

Μὲ αἰσθήματα ἰδιαίτερης χαρᾶς καὶ ἐθνικῆς ὑπερηφανείας προσέρχομαι στὴν πανηγυρικὴ αὐτὴ τελετὴ τοῦ ἑορτασμοῦ τῶν 150 χρόνων λειτουργίας τοῦ ᾽Εθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου ᾽Αθηνῶν. Ποὺ εἶναι συγχρόνως καὶ 150 χρόνια ζωῆς τοῦ ῾Ελληνικοῦ Πανεπιστημίου στὸ νεοελληνικό μας Κράτος. Πρᾶγμα, ποὺ σημαίνει, ὄχι ὅτι τὸ ῾Ελληνικὸ Πανεπιστήμιο ἱδρύθηκε μόλις πρὶν 150 χρόνια, ἀλλὰ ὅτι ξαναγεννήθηκε στὸν τόπο μας πρὶν 150 χρόνια. ᾽Αφοῦ, στὴν ἀλήθεια, προϋπῆρξεν ὅλων τῶν ἄλλων Πανεπιστημίων, ποὺ ἐμφανίσθηκαν στὸν εὐρωπαϊκὸν ὁρίζοντα ἀπὸ τὸν 12ο αἰῶνα καὶ ἐφεξῆς.

Κύριε Πρωθυπουργέ,

Κύριοι ῾Υπουργοί,

Κυρίες καὶ Κύριοι,

Ἀθῆναι 3.5.1987. Aἴθουσα τελετῶν Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου. Ἑορτασμὸς τῶν 150 χρόνων τοῦ Πανεπιστημίου.

 ᾽Αληθινά, ἡ ζωὴ τοῦ ῾Ελληνισμοῦ, ποὺ εἶναι, παραπάνω ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες χρόνια τώρα, μία διαρκὴς θητεία ᾽Ελευθερίας καὶ Πνεύματος, ἦτο ἑπόμενο πρώτη αὐτὴ νὰ αἰσθανθῇ καὶ τὴν ἀνάγκη τῆς καθολικῆς θεραπείας τῆς ᾽Αλήθειας καὶ νὰ προέλθῃ στὴν πλήρωσί της μὲ τὴν σύλληψι τῆς ἰδέας καὶ τὴν δημιουργία τῶν πρώτων Πανδιδακτηρίων, μὲ τὴν σημερινὴ ἔννοια τοῦ Πανεπιστημιακοῦ θεσμοῦ. ᾽Ενδεικτικῶς μνημονεύω τὸ περίφημο Πανεπιστήμιο στὴν Μαγναύρα τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ποὺ ἱδρύθηκε ἀπὸ τὸν Αὐτοκράτορα Θεοδόσιο τὸ 425, καθὼς καὶ τὶς ὀνομαστές, ἀπὸ πολὺ πρίν, γιὰ τὶς ᾽Ανώτατες Σχολές τους πόλεις τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου, τὴν ᾽Αλεξάνδρεια γιὰ τὸ Μουσεῖο  της, ὅπου ἐδιδάσκοντο ἡ ᾽Ιατρική, ἡ Φιλοσοφία καὶ ἄλλες ἐπιστῆμες, τὴν Βηρυτό, ποὺ ὁ Λιβάνιος ὠνόμαζε «μητέρα τῶν νόμων» γιὰ τὴν Νομική της Σχολή,  τὴν ᾽Αντιόχεια καὶ τὴν ῎Εδεσσα γιὰ τὴν Θεολογικὴ Σχολή, καὶ ἀκόμη τὴν περίφημη Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τῶν ᾽Αθηνῶν, αὐτὸ τὸ κατ᾽ ἐξοχὴν κέντρο διαφυλάξεως τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς πνευματικῆς παραδόσεως, ποὺ κατήργησεν ὁ ᾽Ιουστινιανὸς τὸ 529.

Τὴν συνείδησι ἀκριβῶς αὐτῆς τῆς συνεχείας, τὴν ἀντίληψι ὅτι ἁπλῶς, μετὰ τὴν πολιτειακὴ ἀνασύνταξι τοῦ ῾Ελληνισμοῦ, ξαναγεννιέται καὶ τὸ Πανεπιστήμιο σὲ ἐλεύθερο πλέον ἑλληνικὸ χῶρο, εἶχαν καὶ οἱ πρωτουργοὶ τοῦ ἐγχειρήματος, ποὺ δὲν ἦσαν ἄλλοι ἀπὸ αὐτὴ τὴν γενεὰ τοῦ ἐπικοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ἀγῶνος τοῦ 1821. ῎Ετσι καὶ κατὰ τὰ ἐγκαίνια τοῦ Πανεπιστημίου ᾽Αθηνῶν, ποὺ ἔγιναν ἀκριβῶς αὐτὴ τὴν ἡμέρα πρὶν 150 χρόνια, δηλαδὴ τὴν 3η Μαΐου 1837, τονίσθηκε ἰδιαιτέρως ὡς ἔργο τῶν διδασκόντων «νὰ ἀνακαλέσουν» τὴν Παιδεία «ἐκ τῆς σοφῆς Εὐρώπης, μεθ᾽ ἁπάντων οἷς περιεβλήθη ἐν τῇ ξενιτείᾳ αὐτῆς κοσμημάτων». Καὶ «ἀνάκλησις ἐκ τῆς ξενιτείας» προϋποθέτει ἑδραία τὴν συνείδησι τοῦ παρελθόντος, ἐνδόξου μάλιστα, ἀφοῦ μὲ τόση ἐνάργεια ὑπεμφαίνεται καὶ ἡ ὑπερήφανη διακήρυξις, ὅτι μόνον ἐδῶ, στὸν ἑλληνικὸ χῶρο, ταιριάζει κατ᾽ ἐξοχὴν ἡ παρουσία τῆς Παιδείας, ἡ ὁποία παντοῦ ἀλλοῦ, ἀκόμη καὶ στὴν πολιτισμένη Εὐρώπη, βρίσκεται στὴν «ξενιτειά», καὶ ὄχι σὲ οἰκεῖο τόπο !

Εἶναι χαρακτηριστικό, ὅτι ἡ ἴδια αὐτὴ ἰδέα οἰστρηλατοῦσε τὰ πνεύματα τοῦ ῾Ελληνισμοῦ ἢδη ἀπὸ τὴν ἔναρξι τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ἀγῶνος. ῎Ετσι, 13 χρόνια προηγουμένως, ἐξ ἀφορμῆς τῆς ἱδρύσεως στὴν Κέρκυρα τῆς ᾽Ιονίου ᾽Ακαδημίας μὲ ἀπόφασι τῆς ᾽Ιονικῆς Κυβερνήσεως τῆς 12ης/24ης Μαΐου 1824,  διαβάζουμε στὰ  «῾Ελληνικὰ Χρονικὰ»  τοῦ Μεσολογγίου τῆς 6ης Δεκεμβρίου 1824 : « ... ἀνεπτερώθη ὁ νοῦς μας καὶ ἠγαλλιάσθη ἡ καρδία μας μὲ τὴν γλυκεῖαν ἐλπίδα καὶ τὸ ἐπιθυμητότατον ἄκουσμα τῆς ταχείας ἀνακαλέσεως τῶν Μουσῶν εἰς τὸ ἑλληνικὸν ἔδαφος ... ᾽Ιδοὺ ἡ εὐτυχὴς ἐποχὴ τῆς ἠθικῆς ἀναπλάσεως τοῦ ῾Ελληνικοῦ Γένους  συμπίπτει ἀγαθῇ τύχῃ μὲ τὴν εὐτυχῆ ἐποχὴν τῆς πολιτικῆς του ἀναγεννήσεως καὶ συνοδεύουν αἱ Μοῦσαι τὴν Θέμιδα ». ῞Ωστε καὶ ἐκεῖ, στὸ ἀγωνιζόμενο ἀθάνατο Μεσολόγγι, μεταξὺ τῆς πρώτης καὶ τῆς δευτέρας πολιορκίας τῆς πανίερης αὐτῆς πόλεως, ἡ ἴδια σκέψι καὶ ὁ ἴδιος καϋμός : «ἀνακάλεσις» τῶν Μουσῶν ἀπὸ τὴν ξενιτειά, ἐδῶ, στὴν φυσικὴ κοιτίδα τους, τὴν ῾Ελλάδα !

Καὶ αὐτὰ δὲν εἶναι μεγαλόστομες ἐξάρσεις μιᾶς λογιωσύνης ποτισμένης μὲ χιμαιρικοὺς ὁραματισμούς. ᾽Αφοῦ καὶ ἔρεισμα εἶχαν στὴν ἱστορικὴ τῶν πραγμάτων ἀλήθεια. Πράγματι, ὁ ῾Ελληνισμὸς εἶχε περιέλθει ὑπὸ ξένη δουλεία, εὑρισκόμενος εἰς τὴν ἀκμὴ τῆς πνευματικῆς καὶ καλλιτεχνικῆς του ἀποδόσεως. Καὶ ὅπως προφυῶς ἐπεσημάνθη, πρὶν ἢ γραφῇ ἡ τελευταία σελίδα τῆς πτώσεώς του οἱ ἐκπρόσωποι τοῦ ῾Ελληνισμοῦ μετεῖχαν ἤδη τῶν μεγάλων ἔργων τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος. ῎Επρεπε λοιπὸν νὰ γίνῃ κατὰ κάποιο τρόπο «παλιννόστησις» τῶν Μουσῶν, ποὺ οἱ λαμπροὶ ἐκεῖνοι σκαπανεῖς εἶχαν μεταφέρει εἰς τὴν Δύσι ! Καὶ τὸ ἀκόμη σπουδαιότερο : ἡ μεγαλόστομη διακήρυξις ἀντανακλοῦσε τὴν οὐσία τοῦ λαϊκοῦ πνεύματος, αὐτοῦ τοῦ πνεύματος, ποὺ κατὰ τοὺς αἰῶνες τῆς δουλείας βρισκόταν σὲ λήθαργο μέσα στὶς καρδιὲς καὶ τὶς συνειδήσεις τῶν Πανελλήνων. Μεγαλειώδη ἔκφρασι τοῦ πανελληνίου αὐτοῦ πνεύματος άπετέλεσεν ἀσφαλῶς ἡ ἐκπληκτικὴ ἀνταπόκρισις ὅλων, καὶ τῶν ῾Ελλήνων τοῦ ἰσχνοτάτου νεοελληνικοῦ Κράτους, ὅπως τὰ συμφέροντα τῶν Μεγάλων Δυνάμεων τῆς ἐποχῆς μὲ καταφανῆ ἀναλγησία τὸ εἶχαν περιορίσει σὲ ἀσφυκτικὰ ὅρια, καὶ τῶν πολλαπλασίων ῾Ελλήνων, ποὺ ἔμεναν ἀλύτρωτοι σὲ χῶρες, ποὺ ἀπὸ τὰ πανάρχαια χρόνια ἦσαν καὶ παρέμειναν πάντοτε ῾Ελληνικές (ὅπως ἡ ῎Ηπειρος, ἡ Μακεδονία, ἡ Θρᾴκη, τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου, ἡ Κρήτη, κλπ.),  ὡς καὶ  τῶν ῾Ελλήνων τῶν παροικιῶν τοῦ ἐξωτερικοῦ, στὸ προσκλητήριο τῆς συσταθείσης ᾽Ερανικῆς ᾽Επιτροπῆς γιὰ τὴν ἀνέγερσι τοῦ νέου Πανεπιστημίου. ᾽Ανταπόκρισι, ποὺ βρῆκε τὴν πιὸ οὐσιαστικὴ καὶ συγκινητικὴ κατακύρωσι στὴν προσφορὰ ἀπὸ τοὺς ἁπλοὺς ἀνθρώπους τοῦ λαοῦ καὶ μοναδικῶν τους ἀκόμη ὑπαρχόντων, ὅπως οἰκιακῶν ἢ ἄλλων σκευῶν, ἢ ἑνὸς προβάτου ἢ μιᾶς κατσίκας ἢ μερικῶν πουλερικῶν, κλπ. 

῎Ετσι ἀναδεικνύεται καὶ πάλι μὲ ἐναργέστατο τρόπο, μέσα ἀπὸ τὴν σύμπτωσιν αὐτὴν λογίου καὶ λαϊκοῦ φρονήματος, ἡ μεγάλη ἀλήθεια, ὅτι λογία καὶ λαϊκὴ παράδοσις ἐθήτευσαν ἰσοσθενῶς εἰς τὸ μέγα ἔργο τῆς ἀναπλάσεως τοῦ νέου ῾Ελληνισμοῦ. Κάθε ἄλλη προσέγγισις παραποιεῖ τὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια. ῞Οταν μάλιστα ἀντιπαρέρχεται ἢ ἀφήνει στὸ σκοτάδι τὸν τεράστιο ὄγκο καὶ τὴν ὑποβλητικὴ ποιότητα τῆς μεταβυζαντινῆς καὶ νεωτέρας ἑλληνικῆς λογίας δημιουργίας. ῾Η ἱστορικὴ δὲ παραποίησις ὁδηγεῖ μόνον εἰς τὴν σμίκρυνσι καὶ τὴν ἀπίσχνασι τοῦ χώρου τῆς νεώτερης παιδείας, δηλαδὴ οὐσιαστικῶς σὲ οἰκτρότατο ἀκρωτηριασμὸ τοῦ νεοελληνικοῦ πνεύματος.

Κυρίες καὶ Κύριοι,

 ᾽Εὰν ἡ ἐπανίδρυσις ἀποτελοῦσε καθολικὸ τῶν Πανελλήνων αἴτημα, εἶναι ἐπίσης ἀξιοσημείωτη καὶ ἡ ἀποστολὴ, ποὺ ἐτάχθη στὸ νέο Πανεπιστήμιο. Κατὰ τὰ ἐγκαίνιά του, ὁ πρῶτος Πρύτανις τοῦ Πανεπιστημίου Κωνσταντῖνος Σχινᾶς ἐτόνισεν, ὅτι : «Τὸ ῾Ελληνικὸν Πανδιδακτήριον..., κείμενον μεταξὺ τῆς ῾Εσπερίας καὶ τῆς ῞Εω, εἶναι προωρισμένον, νὰ λαμβάνῃ ἀφ᾽ ἑνὸς μέρους τὰ σπέρματα τῆς σοφίας καί, ἀφοῦ τὰ ἀναπτύξῃ ἐν ἑαυτῷ ἰδίαν τινὰ καὶ γόνιμον ἀνάπτυξιν, νὰ τὰ μεταδίδῃ εἰς τὴν γείτονα ῞Εω νοερὰ καὶ καρποφόρα ». ῾Η ἀποστολὴ αὐτὴ ἐναρμονιζόταν πρὸς τὸ γεγονός, ὅτι τὸ νεοϊδρυόμενο Πανεπιστήμιο ᾽Αθηνῶν ἦτο τὸ πρῶτο Πανεπιστήμιο τῶν Βαλκανίων καὶ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου· ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν ἀλήθεια, ὅτι ἡ ἑλληνικὴ παιδεία ἐδέσποζε συντριπτικῶς σὲ ὁλόκληρο τὸν γεωγραφικὸν αὐτὸν χῶρον μὲ τὶς ἑκατοντάδες ἐκπαιδευτικῶν ἱδρυμάτων, τὰ ὁποῖα συντηροῦσαν ἑκατοντάδες χιλιάδες ῞Ελληνες, ποὺ κατοικοῦσαν τότε, ἀλλὰ καὶ μέχρι σχετικῶς προσφάτους χρόνους, σὲ διάφορα κέντρα τῆς Βαλκανικῆς, στὴν Κωνσταντινούπολι, στὴν ἑλληνικώτατη ᾽Ιωνία, στὶς χῶρες τῆς Μέσης ᾽Ανατολῆς καὶ τὴν Αἴγυπτο, καθὼς ἐπίσης βεβαίως στὴν Κύπρο, καὶ στὰ νησιά, ποὺ τελικῶς παρέμειναν ῾Ελληνικά, τοῦ ᾽Ιονίου καὶ τοῦ Αἰγαίου πελάγους καὶ τὴν Κρήτη. Καί ἀκόμη, στὴν ἐκπλήρωσι τῆς ἀποστολῆς του αὐτῆς ὡς πνευματικοῦ φωτοδότη τῶν Βαλκανίων καὶ τῆς πλησίον ᾽Ανατολῆς, ἀπεδύθη τὸ Πανεπιστήμιον ᾽Αθηνῶν μὲ ἑλληνικὸ κυρίως ἔμψυχο ὑλικό, ἀφοῦ ἀπὸ τοὺς πρωτοδιορισθέντες καθηγητὲς οἱ 27 ἦσαν ῞Ελληνες καὶ μόνον 6 ἦσαν Γερμανοὶ τῶν θετικῶν κυρίως ἐπιστημῶν.

Σὲ ποιὸ μέτρο ἐξεπλήρωσε τὸ Πανεπιστήμιον ᾽Αθηνῶν τὴν ταχθεῖσα ἀποστολή του, εἶναι βεβαίως ἔργο τῆς ῾Ιστορίας νὰ κρίνῃ. ῾Ο ἀπολογισμὸς ὅμως εἶναι θεαματικός, ἐὰν ἀναλογισθῇ κανείς, ὅτι σὲ μακρότατη περίοδο τοῦ βίου του τὸ Πανεπιστήμιο ᾽Αθηνῶν, σὲ ἀναλογία μὲ τὸν πληθυσμὸ τῆς χώρας, εἶχε τὸ ὑψηλότερο ποσοστὸ φοιτητῶν, διπλάσιο ἢ καὶ τριπλάσιο σὲ σύγκρισι μὲ τὶς εὐρωπαϊκὲς χῶρες καὶ δεκαπλάσιο σὲ σύγκρισι μὲ τὶς βαλκανικὲς χῶρες, ἀλλὰ καὶ τὴν Ρωσία. Καὶ ἀκόμη, ὅτι τὸ Πανεπιστήμιον ᾽Αθηνῶν ἐτροφοδότησε μὲ ἐπιστήμονες τὸ νεοελληνικό μας Κράτος, κατ᾽ ἀποκλειστικότητα μέχρι τῆς ἱδρύσεως τὸ 1925 τοῦ δευτέρου Πανεπιστημίου στὴν πρωτεύουσα τῆς Μακεδονίας μας καὶ τοῦ ῾Ελληνικοῦ βορρᾶ, τὴν Θεσσαλονίκη, ἀλλὰ ἐπίσης καὶ τὶς ἀλύτρωτες ἑλληνικὲς χῶρες.

᾽Εξ ἄλλου τὸ Πανεπιστήμιον ᾽Αθηνῶν συνυφάνθηκε ἀδιαλείπτως μὲ τὴν ζωὴ ὁλοκλήρου τοῦ ῎Εθνους. ῾Η ἐνεργὸς συμμετοχή του στὴν πολιτικὴ ζωὴ μὲ τὴν ἀντιπροσώπευσί του εἰς τὴν Βουλὴ ἀπὸ ἕνα καθηγητή, ἐκλεγόμενο ὡς βουλευτὴ ἀπὸ τὸ σῶμα τῶν καθηγητῶν, κατὰ τὴν περίοδο ἀπὸ τὴν ἐπανάστασι τοῦ 1843 μέχρι τὸ 1862, -  ἡ πρωτοστασία τῶν φοιτητῶν εἰς τὴν ἔξωσι τοῦ ῎Οθωνος τὸν ᾽Οκτώβριο τοῦ 1862, -  ἡ σύστασις τότε καὶ λειτουργία μέχρι τοῦ 1878 τῆς φοιτητικῆς φάλαγγος γιὰ τὴν τήρησι τῆς τάξεως καὶ τὴν διαφύλαξι τῆς ἐπαναστάσεως, -  οἱ ἐξεγέρσεις τῶν φοιτητῶν τὸ 1901 ἐναντίον τῆς μεταφράσεως τῶν Εὐαγγελίων εἰς τὴν δημοτική, κατὰ τὰ λεγόμενα Εὐαγγελικά, ποὺ ἐπὶ ἑνάμισυ μῆνα συνεκλόνισαν τὴν ᾽Αθήνα τῆς ἐποχῆς καὶ ὡδήγησαν εἰς τὴν παραίτησι τῆς Κυβερνήσεως Θεοτόκη  καὶ τοῦ Μητροπολίτου ᾽Αθηνῶν Προκοπίου, ὡς καὶ τὸ 1903, καὶ πάλιν ὑπὲρ τῆς καθαρευούσης, κατὰ τὰ λεγόμενα ᾽Ορεστειακά, - ἡ ἐνθουσιώδης συμμετοχὴ ἀνδρῶν, ποὺ γαλουχήθηκαν στοὺς κόλπους του, στὸν θρυλικὸ Μακεδονικὸν ᾽Αγῶνα γιὰ τὴν σωτηρία τῆς Μακεδονίας μας, καθὼς καὶ στὴν ἀπελευθερωτικὴ ἐξόρμησι τοῦ ῾Ελληνισμοῦ κατὰ τοὺς βαλκανικοὺς πολέμους, -  ἡ ἐνεργὸς καὶ ἀποφασιστικὴ πολλὲς φορὲς ἀνάμιξις πανεπιστημιακῶν καθηγητῶν εἰς τὴν πολιτικὴ ζωὴ τῆς χώρας, καθὼς καὶ φοιτητῶν σὲ ἐθνικές, πολιτικὲς καὶ κοινωνικὲς κινητοποιήσεις, μὲ χαρακτηριστικά, ἀπὸ τὶς τελευταῖες, παραδείγματα τὴν ἀδόλευτη συμμετοχὴ στὴν ἐθνικὴ ἀντίστασι, κατὰ τὰ χρόνια τοῦ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, τὶς μεγάλες φοιτητικὲς διαδηλώσεις γιὰ τὴν παροχὴ τοῦ ἱεροῦ δικαιώματος τῆς αὐτοδιαθέσεως στὸν μαρτυρικὸ λαὸ τῆς πάντοτε ἑλληνικῆς, κατὰ τὴν συντριπτικὴ πλειονοψηφία τῶν κατοίκων της, Κύπρου καὶ τὴν θαυμαστὴ ἐξέγερσι στὴν Νομικὴ Σχολὴ, κατὰ τὸν Φεβρουάριον τοῦ 1973, ἐναντίον τῆς τυραννίδος τῶν ἀμαθῶν συνταγματαρχῶν, -  οἱ κατὰ καιροὺς ἀπολύσεις καθηγητῶν, ἄλλων γιατὶ διέθεταν ἐλεύθερη καὶ ἰδιαιτέρως ἐνοχλητικὴ φωνή, ἀπὸ τυραννικὰ καθεστῶτα, καὶ ἄλλων, ἀντιθέτως, λόγῳ συνεργασίας των μὲ ἄνομα τέτοια καθεστῶτα, -  ὅλα αὐτὰ ἀποτελοῦν ἐκφραστικὰ ψήγματα τῆς ῾Ιστορίας τοῦ Πανεπιστημίου ᾽Αθηνῶν. Τὰ ὁποῖα εὐλόγως τὸ ἀναδεικνύουν σὲ ἕνα ἀπὸ τοὺς κατ᾽ ἐξοχὴν χώρους ἐθνικῶν ἀνησυχιῶν, πολιτικῶν καὶ πολιτιστικῶν διεργασιῶν, κοινωνικῶν καὶ ἰδεολογικῶν ζυμώσεων καὶ ἀναμετρήσεων. Τὰ βήματά του, δηλαδὴ τὰ βήματα αὐτῶν, ποὺ ὡς διδάσκοντες ἢ διδασκόμενοι ἐθήτευσαν εἰς τὸ Πανεπιστήμιον ᾽Αθηνῶν κατὰ τὸν ἑνάμισυ ἤδη αἰῶνα τῆς ζωῆς του, δὲν ὑπῆρξαν πάντοτε εὐτυχῆ, ὅπως ἀντικειμενικὴ καὶ ψύχραιμη ἀξιολόγησις πράξεων καὶ παραλείψεων ἐπαληθεύει. Φαινόμενο ἴσως ἀναπότρεπτο στοὺς ζωντανοὺς ὀργανισμούς, ποὺ ὅλοι σχεδὸν περνοῦν ἀπὸ περιόδους ἀκμῆς καὶ στασιμότητος ἢ καὶ παρακμῆς. Γενικῶς ὅμως ἠμπορεῖ μὲ ὑπερηφάνεια νὰ διακηρυχθῇ, ὅτι τὸ Πανεπιστήμιον ᾽Αθηνῶν ἀνταποκρίθηκε εἰς τὸ μεῖζον μέρος τῶν προσδοκιῶν, ποὺ ἐναπέθεσαν εἰς αὐτὸ οἱ πρωτουργοί του καὶ τὸ πνεῦμα τῶν Πανελλήνων.

Κυρίες καὶ Κύριοι,

 Τὸ Πανεπιστήμιο, κάθε Πανεπιστήμιο, ὡς ἄθροισμα ἐργαστηρίων τῆς ἀλήθειας μόνον ὑπὸ καθεστὼς ἐλευθερίας ἔχει τὴν δυνατότητα, νὰ ἐκπληρώνῃ ἀκεραίως τὴν ἀποστολή του. ᾽Αφοῦ τὰ δεσμὰ εἶναι ἀσύμβατα πρὸς τὴν καλλιέργεια τῆς ἀλήθειας. Τὴν ἐλευθερία αὐτὴ κατὰ τοὺς συγχρόνους καιροὺς ἠμπορεῖ νὰ ἐξασφαλίσῃ μόνον ἡ Πολιτεία.

Εἰς τὸ πλαίσιο τῆς ἑλληνικῆς δικαιοταξίας ἡ πανεπιστημιακὴ ἐλευθερία εὑρίσκει ἀκέραιη τὴν κατασφάλισι. ῾Η ἐσωτερικὴ πανεπιστημιακὴ ἐλευθερία, δηλαδὴ ἡ ἐλευθερία τῆς ἀκαδημαϊκῆς διδασκαλίας, εἶναι κατὰ τὸ ἄρθρον 16 § 1 τοῦ Συντάγματός μας σεβαστή, μὲ μόνον τὸν αὐτονόητο σὲ κάθε Πολιτεία, ποὺ δὲν ἀπεργάζεται τὴν αὐτοαναίρεσί της, περιορισμὸ τοῦ καθήκοντος ὑπακοῆς εἰς τὸ Σύνταγμα (τῆς «ρήτρας πίστεως», ὅπως ἀποκαλῆται). Καὶ βεβαίως μέσα στὰ ὅρια, ποὺ διαγράφει ἡ ἀκολουθοῦσα § 2 τοῦ ἰδίου ἄρθρου στὴν παιδεία ὡς βασικὴ ἀποστολὴ τοῦ Κράτους. ῾Η δὲ ἐξωτερικὴ πανεπιστημιακὴ ἐλευθερία, ἡ ὁποία ἀναφέρεται εἰς τὴν λειτουργία τοῦ Πανεπιστημίου ὡς ζωντανοῦ ὀργανισμοῦ μὲ τὶς ἀνάγκες, τὰ καθήκοντα καὶ τὶς ὑποχρεώσεις του, εἶναι εὐρυτάτη. Διότι, κατὰ συνταγματικὴ ἐπιταγή (ἄρθρον 16 §§ 5 καὶ 6), ὑπόκειται μὲν εἰς τὴν αὐθεντία τοῦ κοινοῦ νομοθέτου καὶ εἶναι οἱ καθηγητές του «δημόσιοι λειτουργοί», ἑπομένως ἔχουν τὰ δικαιώματα καὶ τὰ καθήκοντα αὐτῶν, πλὴν τὸ Πανεπιστήμιο εἶναι «νομικὸ πρόσωπο δημοσίου δικαίου μὲ πλήρη αὐτοδιοίκησι». ᾽Αφήνεται ἔτσι θεσμικῶς ἀπερίσπαστο εἰς τὰ ἔργα του. ᾽Αλλὰ «πλήρης αὐτοδιοίκησι» δὲν σημαίνει καὶ αὐτονομία. ῎Ετσι τὸ Πανεπιστήμιο δὲν ἠμπορεῖ φέρ᾽ εἰπεῖν νὰ ἀλλάξῃ μόνο του τὴν ὀνομασία του, νὰ αὐξήσῃ ἢ νὰ μειώσῃ τὰ ἔτη σπουδῶν, νὰ δημιουργήσῃ ἢ νὰ καταργήσῃ Σχολὲς καὶ ἐν γένει νὰ κάνῃ ὅ,τι δήποτε ἀντίθετο εἰς τὸν νόμο. Τέτοιες ἄλλωστε φιλοδοξίες μόνον πανεπιστημιακὴ ἐλευθερία δὲν ἐκφράζουν.

᾽Αλλὰ αὐτὴ ἡ ἐνασχόλησις μὲ τὴν ἐν γένει ἀκαδημαϊκὴ ἐλευθερία καὶ τὴν θεσμική της προστασία εἶναι ἴσως περιττή. Γιατὶ στὶς σύγχρονες, τοὐλάχιστον τὶς ἐλεύθερες καὶ δημοκρατικές, ὅπως ἡ ἑλληνική, κοινωνίες οἱ ζωντανὲς κοινωνικὲς δυνάμεις ἀγρυπνοῦν καὶ ἔτσι ἠ ἀκαδημαϊκὴ ἐλευθερία δὲν κινδυνεύει ἀπὸ τῆς Πολιτείας τὴν ἐπιβουλή.

Κυρίες καὶ Κύριοι,

Τὸ Πανεπιστήμιο, ὅπως κάθε ζωντανὸς ὀργανισμός, ζῇ καὶ πορεύεται ἀνάμεσα στὶς συμπληγάδες τῶν ποικίλων προβλημάτων, ποὺ ἀντιμετωπίζει. Τὰ προβλήματα αὐτὰ ἔχουν ἀλληλοσυμπλεκόμενες διαστάσεις. ῾Ο ὁλοένα αὐξανόμενος ἀριθμὸς τῶν φοιτητῶν, ἡ ἀνεπάρκεια τῶν χώρων διδασκαλίας, ἔρευνας καὶ βοηθητικῶν, ὁ ὑλικοτεχνικὸς ἐξοπλισμός, ποὺ ἀξιώνει ὄχι μόνον περιοδικὴ ἀνανέωσι, ἡ ἀνάγκη ἐπανδρώσεως τῶν διδακτικῶν καὶ ἄλλων θέσεων μὲ κατάλληλο προσωπικό, ἡ θεαματικὴ αὔξησις τῶν τομέων γνώσεως, στοὺς ὁποίους πρέπει νὰ ἐκτείνεται ἡ πανεπιστημιακὴ διδασκαλία, ὁ προβληματισμὸς ὡς πρὸς τὴν ἔκτασι τῆς ἐπιθυμητῆς, μὲ γνώμονα τὴν διαφύλαξι πλέον αὐτοῦ τοῦ ἀνθρωπίνου γένους, ἔρευνας -  εἶναι τὸ τόσον ἀγωνιῶδες πρόβλημα τῆς εὐθύνης τῆς ᾽Επιστήμης, ὅλα αὐτὰ καὶ τὰ παρεπόμενά τους συνθέτουν τὶς οὐσιαστικώτερες παραμέτρους δυσκολιῶν, πρὸς ἀντιμετώπισι τῶν ὁποίων, ὅπως εἶναι ὁλοφάνερο, δὲν ἀρκοῦν μόνον τὰ χρήματα.

Εἰς τὰ προβλήματα τοῦ Πανεπιστημίου ἁρμοδία νὰ δώσῃ ἀπάντησι εἶναι πρωτευόντως ἡ Πολιτεία. ῎Ισως οἱ λύσεις, ποὺ δίδονται, νὰ μὴ εἶναι πάντοτε σωστές. ῍Ας μοῦ ἐπιτραπῇ, νὰ τονίσω, ὅτι σχετικῶς πρὸς τὸ μέγα θέμα τῆς εὐθύνης τῆς ᾽Επιστήμης, ὁ ῞Ελλην νομοθέτης ὀρθῶς ἀπαγορεύει τὴν διεξαγωγὴ ἀπόρρητης ἔρευνας (ἄρθρον 2 § 2 τοῦ νόμου 1268/1982).

᾽Εξ ἄλλου ἡ Πολιτεία, ὡς ἡ ὑψηλοτέρα ἔκφρασις ἐννόμου ρυθμοῦ μιᾶς κοινωνίας, πρέπει νὰ φροντίζῃ καὶ γιὰ τὰ ἀληθινὰ συμφέροντα τοῦ συνόλου, ἀλλὰ καὶ τῶν κατ᾽ ἰδίαν μελῶν της. ᾽Εδῶ παρεισάγονται οἱ σχέσεις ᾽Επιστήμης καὶ Περιβάλλοντος, ὡς καὶ ᾽Επιστήμης καὶ Οἰκονομίας, ποὺ ἀξιώνουν καὶ αὐτὲς διευθέτησι. Καὶ ὑπαγορεύουν εἰς τὴν Πολιτεία τὴν ὑποχρέωσι, νὰ ἀποπαγιδεύῃ ἐγκαίρως τὰ μέλη της, τοὺς νεαροὺς βλαστούς της, ἀπὸ τὴν δεσποτεία ἐπιθυμιῶν, ὡς πρὸς τὸ ἐπιστημονικόν τους μέλλον, ποὺ δὲν ἔχουν ἀντικειμενικῶς μέσα στὴν συγκεκριμένη κοινωνία διέξοδο. Εἰς τὸ πλαίσιο τέτοιας μέριμνας ἐντάσσεται καὶ ὁ καθορισμὸς τοῦ ἀριθμοῦ τῶν εἰσαγομένων εἰς τὰ ᾽Ανώτατα ᾽Εκπαιδευτικὰ ῾Ιδρύματα. Ποὺ δὲν θὰ πρέπει νὰ ὑπερβαίνῃ τὶς δυνατότητες τῆς ἐπαγγελματικῆς ἀπορροφήσεως μέσα στὴν κοινωνία. ῎Οχι τὶς ἐκπαιδευτικὲς δυνατότητες, γιατί, ἂν αὐτὲς ἐλλείπουν, ἡ Πολιτεία ὑποχρεοῦται νὰ τὶς συμπληρώνῃ.

Κυρίες καὶ Κύριοι,

῾Η οὐσία τῶν προβλημάτων ἀναφαίνεται στὶς δυνατότητες ἀπαντήσεως, ποὺ ὑπάρχουν. Καὶ οἱ λύσεις, ποὺ δίδονται, δὲν ἀποκλείεται, ἀκόμη καὶ ὅταν εἶναι μὲ τὰ δεδομένα τῆς ἐποχῆς τους σωστές, νὰ προκαλοῦν καλόπιστες ἀντιδράσεις.  Τὸ πρᾶγμα δὲν εἶναι ἀποκαρδιωτικό.  Τοὐναντίον ὑπηρετεῖ τὴν αἰωνία ὑπόθεσι τῆς Δημοκρατίας, ποὺ ἠμπορεῖ νὰ ἀρθρώνῃ τὸν βίο της μόνον μέσα εἰς τὴν ἀντιπαράθεσι τῶν ἀπόψεων καὶ νὰ δίνῃ τὶς ἀπαντήσεις μὲ τὸ πανάρχαιο ἑλληνικὸ ὅπλο, τὴν πειθώ.

᾽Απευθύνων ἐγκάρδιο χαιρετισμὸ πρὸς τοὺς ἐπιφανεῖς ξένους, οἱ ὁποῖοι ὡς ἀντιπρόσωποι ὀνομαστῶν ἐπιστημονικῶν ῾Ιδρυμάτων τῶν Πατρίδων των ἦλθαν ἐδῶ, γιὰ νὰ συνεορτάσουν μαζί μας τὰ 150 χρόνια ζωῆς τοῦ ᾽Εθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου ᾽Αθηνῶν, καὶ φέρων τὴν μνήμη μου μὲ εὐλάβεια εἰς τοὺς ἀοιδίμους ῾Ιδρυτὲς καὶ Εὐεργέτες του καὶ εἰς ὅλους ὅσους ἐθήτευσαν εἰς αὐτὸ καὶ ἐκράτυναν τὸ μεγαλεῖο του, εὔχομαι εἰς τὸ Πανεπιστήμιον ᾽Αθηνῶν σήμερα, κατὰ τὴν εἴσοδόν του εἰς τὴν τετάρτη πεντηκονταετία τοῦ βίου του, ἀπρόσκοπτη τὴν περαιτέρω πορεία του εἰς τὴν καλλιέργεια τῆς Παιδείας πρὸς ὄφελος τοῦ ᾽Ανθρώπου.

Γένοιτο !