ΧΡΗΣΤΟΥ Α. ΣΑΡΤΖΕΤΑΚΗ

Πρῴην Προέδρου τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας

^*^*^

 

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ

Ο ΑΛΗΘΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ,

ΠΑΤΗΡ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΤΟΥ

 

^*^*^*^

 

Ὁ Γεώργιος  Νικολάου Φιλάρετος (1854-1929) ὑπῆρξεν ἕνας ἀπὸ τοὺς διαπρεπεστέρους πολιτικοὺς ἄνδρες τῆς ἐποχῆς του. Καταγόμενος ἀπὸ τὸ Προμύριον Πηλίου, ἐσπούδασε τὴν Νομικὴν ἐπιστήμην καὶ διεκρίθη καθ' ὅλον του τὸν βίον ὡς δικηγόρος, πολιτικὸς ἀρθρογράφος, ἐκδότης ἐφημερίδων, συγγραφεὺς σωρείας βιβλίων ἱστορικοῦ καὶ πολιτικοῦ περιεχομένου, ἀλλὰ καὶ ἐνεργὸς πολιτικός. Ἔτσι ἐξελέγη κατὰ τὶς πρῶτες ἐκλογὲς μετὰ τὴν προσάρτησι τῆς Θεσσαλίας εἰς τὸ Ἑλληνικὸν Κράτος τὸ 1881 βουλευτὴς Βόλου-Φερῶν-Πηλίου, ὅπως καὶ ἐπανειλημμένως ἔκτοτε, καὶ διετέλεσεν Ὑπουργὸς Δικαιοσύνης καὶ Ἐξωτερικῶν, εἰς τὰ τέλη δὲ τῆς ζωῆς του ἐπελέγη, ὑπὸ τὸ δημοκρατικὸν Σύνταγμα τοῦ 1927, καὶ Γερουσιαστής. Ἠγωνίσθη σθεναρῶς ὑπὲρ τῶν Ἑλληνικῶν Δικαίων, τῆς καθάρσεως τοῦ δημοσίου βίου μὲ τὴν συγκρότησι κομμάτων ἀρχῶν, ὑπὲρ τοῦ γενικοῦ καλοῦ καὶ τῶν καλῶς ἐννοουμένων συμφερόντων τοῦ λαοῦ, ὄχι ἀτομικῶν ἐπιδιώξεων, πρὸ παντὸς δὲ ἐναντίον τῆς ξενοδούλου δυναστείας καὶ ὑπὲρ τῆς ἐγκαθιδρύσεως καὶ εἰς τὴν Πατρίδα μας πολιτεύματος Ἀβασιλεύτου Δημοκρατίας.

 

Μὲ πρωτοβουλίαν τοῦ Α΄  Ἀντιπροέδρου τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων, βουλευτοῦ Μαγνησίας (Βόλου) Κυρίου Γεωργίου Σούρλα τὸ ὑπ' αὐτοῦ προεδρευόμενον Διεθνὲς Ἰνστιτοῦτον Διαβαλκανικῆς Συνεργασίας «Ρήγας Βελεστινλῆς» προῆλθε προσφάτως, μὲ τὴν οἰκονομικὴν συνδρομὴν τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων, εἰς τὴν ἔκδοσιν τριῶν πρώτων τόμων ἐκ τῶν Ἁπάντων τοῦ Γεωργίου Φιλαρέτου. Καὶ μὲ τὴν συνεργασίαν τοῦ Δήμου Σηπιάδος, εἰς τὸν ὁποῖον ὑπάγεται τώρα διοικητικῶς ὁ τόπος καταγωγῆς τοῦ Φιλαρέτου Προμύριον, ὠργανώθη διήμερον ἐκδηλώσεων πρὸς τιμὴν τοῦ ἀλησμονήτου πολιτικοῦ : τὴν 31^ην Μαΐου εἰς τὸν Βόλον, μὲ παρουσίασιν τῶν ἐκδοθέντων τόμων κειμένων του εἰς τὸ Πανεπιστήμιον Θεσσαλίας καὶ τὴν 1^ην Ἰουνίου 2008 μὲ ἀποκαλυπτήρια προτομῆς του εἰς τὴν πλατεῖαν Δημαρχείου Βόλου καὶ μὲ ἐγκαίνια ἀναπαλαιωθείσης μικρᾶς οἰκίας τοῦ Φιλαρέτου εἰς Προμύριον. 

 

Κατὰ παράκλησιν τοῦ Ἀντιπροέδρου Κυρίου Γεωργίου Σούρλα καὶ τοῦ Δημάρχου Σηπιάδος Σταμάτη Βακούλα, καὶ αἱ τρεῖς αὐταὶ ἐκδηλώσεις -  ἡ παρουσίασις τῶν ἐκδοθέντων κειμένων τοῦ Γεωργίου Φιλαρέτου καὶ  τὰ ἀποκαλυπτήρια τῆς προτομῆς του εἰς Βόλον, καὶ τὰ ἐγκαίνια τοῦ ἀναπαλαιωθέντος οἰκίσκου του εἰς Προμύριον, -  ἔγιναν ἀπὸ τὸν πρῴην Πρόεδρον τῆς Δημοκρατίας Χρῆστον Α. Σαρτζετάκην.

 

Ἐν συνεχείᾳ καταχωρίζονται δύο κείμενα τοῦ Προέδρου Χρήστου Α. Σαρτζετάκη (α) τὸ ἀπὸ 24.5.2008 ἄρθρον του, ὑπὸ τὸν τίτλον «Γεώργιος Νικολάου Φιλάρετος, ὁ ἀληθινὸς Ἕλληνας», ζητηθὲν ὑπὸ τῆς καθημερινῆς ἐφημερίδος τοῦ Βόλου «Ταχυδρόμος» καὶ δημοσιευθὲν εἰς τὸ ἔνθετον «Ἀφετηρίες» τοῦ φύλλου της τῆς Κυριακῆς 1^ης Ἰουνίου 2008 (σελ. 36/Α4)∙  (β) ἡ ὁμιλία του τὴν 31.5.2008 εἰς τὸ Πανεπιστήμιον Θεσσαλίας κατὰ τὴν παρουσίασιν τῶν ἐκδοθέντων τόμων ἐκ τῶν Ἁπάντων Γεωργίου Φιλαρέτου.-

 

(α) 

 

ΧΡΗΣΤΟΥ Α. ΣΑΡΤΖΕΤΑΚΗ

Πρῴην Προέδρου τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας

^*^

 

ΓΕΩΡΓΙΟΣ  ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ

Ὁ ἀληθινὸς Ἕλληνας

 

^*^*^

 

Ὁ Γεώργιος Φιλάρετος, καταγόμενος ἀπὸ τὸ Προμύριον Μαγνησίας, ὑπῆρξε ἕνα ἀπὸ τὰ εὐγενέστερα τέκνα τῆς Θεσσαλικῆς γῆς. Γραπτὲς μαρτυρίες συγχρόνων του γιὰ τὸν βίο του δὲν φαίνεται νὰ ὑπάρχουν, ἐγὼ τοὐλάχιστον δὲν γνωρίζω. Ὅμως καὶ δὲν χρειάζονται γιὰ τὴν ἐπιτυχῆ σκιαγράφησι τῆς προσωπικότητός του. Διότι αὐτὴ διαλάμπει ἀπὸ τὰ ἔργα του, τὴν πολιτική του δραστηριότητα καὶ τὰ κείμενά του, ἀληθινὰ γραπτὰ μνημεῖα ἐξόχου πολιτικῆς ἀρετῆς.  

 

Ἡ ἀποτίμησις δὲν εἶναι δυσχερής. Διότι παροιμιώδεις ὑπῆρξαν ἡ εἰλικρίνεια καὶ ἡ εὐθύτητα τοῦ Φιλαρέτου. Ἔτσι, ἀγωνιστὴς ἀκάματος στὴν ὑπηρεσία τοῦ κοινοῦ καλοῦ πρὸς χάριν τῆς Ἑλληνικῆς Πατρίδος, πρόμαχος ἀσυμβίβαστος τῆς δημοκρατικῆς ἰδέας, δὲν εἶχε τίποτε νὰ κρύψει. Γι' αὐτὸ  καὶ ποτὲ δὲν ἐξέφερε γιὰ ὁποιοδήποτε θέμα λόγο διφορούμενο ἁπλῶς πρὸς εὐτελῆ ἱκανοποίησι ὅλων, ὅπως ὄχι σπανίως γίνεται στὸ πολιτικό μας στερέωμα.

 

Οἱ ἀρετὲς αὐτὲς ἀβιάστως προκύπτουν ἀφ'ἑνὸς ἀπὸ τὴν πολιτικὴ δραστηριότητα τοῦ Φιλαρέτου καὶ ἀφ'ἑτέρου ἀπὸ τὰ κείμενά του.  Πράγματι, ἀναδειχθεὶς ἐπανειλημμένως βουλευτής, διατελέσας καὶ Ὑπουργός, κατὰ τὰς δυσμᾶς δὲ τοῦ βίου του, ὑπὸ τὸ Σύνταγμα τοῦ 1927, καὶ ἀριστίνδην Γερουσιαστής, δὲν ἐκολάκευσε ποτέ κανένα. Οὔτε μεταξὺ τοῦ λαοῦ, τῶν προβλεπομένων ψηφοφόρων του. Ἀντιθέτως μὲ τὶς δημόσιες πρὸς τὸν λαὸν νουθεσίες του συνεβούλευε ἀκόμη καὶ τὴν ἀποχὴ ἐνδιαφερομένων γιὰ διορισμὸ σὲ δημόσιες θέσεις, ἐὰν δὲν ἔχουν τὰ κατάλληλα προσόντα, ἀδιαφορῶν γιὰ τὸ  ὅτι ἔτσι δυσαρεστοῦσε καὶ καθιστοῦσε πολιτικῶς ἐχθρούς του τοὺς ἀναξίους ὑποψηφίους θεσιθῆρες. Ἀλλά, οὔτε καὶ εἰς τὸ πεδίον τῶν πολιτικῶν ἀντιπαραθέσεων. Ἔτσι, μολονότι ἰδεολογικῶς ἀνήκων καὶ αὐτὸς στὴν δημοκρατικὴ παράταξι, δὲν ἐδίστασε νὰ ἀντιπαρατεθῇ καὶ πρὸς τὸν ὁμόφρονά του, τὸν μεσουρανοῦντα Ἐλευθέριον Βενιζέλον, ἐπὶ θέματος μᾶλλον φύσεως τακτικῆς. Διότι μόνον ἀπὸ ἰδεολογικὴ καθαρότητα καὶ δημοκρατικὴ συνέπεια ὁ Φιλάρετος ἐπιζητοῦσε ἔκτοτε, σχεδὸν ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος, τὴν ἀπαλλαγὴ τῆς χώρας ἀπὸ τὴν ξένη δυναστεία καὶ τὴν ἐγκαθίδρυσι πολιτεύματος ἀβασιλεύτου δημοκρατίας, ἐνῷ ὁ Βενιζέλος ἦτο εἰς αὐτὸ ἀντίθετος. Καὶ ἦτο ἀντίθετος ἀπὸ ὑπερέχουσα πολιτικὴ διορατικότητα, μὲ τὴν ἐπίγνωσιν ὅτι προσπάθεια πραγματώσεως τοῦ ἀνεδαφικοῦ τότε ὀνείρου τοῦ Φιλαρέτου θὰ ἐπέφερεν ἔκτοτε ἀναποφεύκτως τὸν διχασμὸν τοῦ λαοῦ μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ματαιωθῇ ἡ ἀπελευθερωτικὴ μὲ τοὺς βαλκανικοὺς πολέμους ἐξόρμησις τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἡ ὁποία ἀπέδωσε τὴν ἐλευθερία, ἔστω καὶ σὲ τμήματα μόνον, χωρῶν ἀπὸ τὰ πανάρχαια χρόνια ἑλληνικῶν, τῆς Ἠπείρου, τῆς Μακεδονίας, τῆς Θράκης, ἐπιτεύγματα συντελεσθέντα μόνον μὲ ὁμονοοῦντα τὸν Ἑλληνικὸν λαόν. 

 

Καὶ βεβαίως, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἐνεργὸ συμμετοχή του στὴν πολιτική, ἐναργέστερον φωτίζουν τὴν προσωπικότητα τοῦ Φιλαρέτου τὰ πάμπολλα κείμενά του.  Ὅλα κινοῦνται εἰς τὸ πεδίον τῆς πολιτικῆς σκέψεως, τὰ μὲν δημοσιευθέντα σὲ ἐφημερίδες ἄρθρα του, σὲ προβλήματα τρεχούσης ἐπικαιρότητος, ἐνῷ τὰ αὐτοτελῆ βιβλία του ἀναφέρονται βασικῶς εἰς τὴν πολιτικὴν Ἱστορίαν τῆς κρατικῶς ἀναγεννηθείσης  Πατρίδος μας.

 

Τὰ κείμενα τοῦ Φιλαρέτου δὲν ἀποκαλύπτουν μόνον σὲ κάθε γραμμή τους τὴν εἰλικρίνεια καὶ τὴν εὐθύτητα τοῦ συντάκτου των. Προδίδουν ἀκόμη ἐντονώτερον τὴν ἀδάμαστη μαχητικότητά του. Ἡ ὁποία ὅμως καθαρή, χωρὶς ἴχνος ἐμπαθείας,  δὲν εἶναι ἀλόγιστη, ἀλλὰ ἡνιοχεῖται ἀπὸ μία ἰδιαιτέρως σπανίζουσα ἀρετή : τὴν ἄκρατη διανοητικὴ ἐντιμότητα. Ἔτσι, καίτοι κακίζων ὁ ἴδιος τὸν Κυβερνήτην Ἰωάννην Καποδίστριαν ὡς ἀνθύπατον τῆς Ρωσίας στὴν Ἑλλάδα καὶ ὑπεύθυνον ἐγκαινιασθείσης ἐθνοκτόνου ξενοεθνικῆς πολιτικῆς, δὲν παραλείπει νὰ ἐξάρῃ, ὅπως γράφει, «τὰ κατ'ἐξοχὴν Ἑλληνοπρεπῆ φρονήματα» τοῦ ἀνδρὸς καὶ νὰ τονίσῃ, κατὰ λέξιν, «τὴν μεγάλην τοῦ Ἔθνους εὐγνωμοσύνην πρὸς τὸν ἄνδρα ἐκεῖνον, ὅστις, ἄσπιλος ἐν τῷ ἰδιωτικῷ του βίῳ, εἴπερ τις καὶ ἄλλος ἐμόχθησεν εἰς ἀπόκτησιν εὐρυτέρων ὁρίων καὶ πρὸς παγίωσιν τοῦ ἀρτισυστάτου Κράτους» κλπ., κλπ.-  Ὅπως ἐπίσης, καίτοι ἀνένδοτος πολέμιος τοῦ βασιλικοῦ θεσμοῦ καὶ ἀδιάλλακτος καθ' ὅλην του τὴν ζωὴν ἀγωνιστὴς πρὸς ἐγκαθίδρυσιν πολιτεύματος ἀβασιλεύτου Δημοκρατίας,  ὁ Φιλάρετος, καὶ πάλιν ἀπὸ διανοητικὴν ἐντιμότητα, ἐξυμνεῖ τὸν Βασιλέα Ὄθωνα, γράφων περὶ αὐτοῦ, κατὰ λέξιν, ὅτι «εἰς τὰς ἐξωτερικὰς σχέσεις τοῦ Κράτους ἐξυπηρέτει εἰλικρινῶς τὴν ἐθνικὴν πολιτικὴν καὶ ἦτο θιασώτης τῆς Μεγάλης Ἰδέας μέχρι μονομανίας. Ὁσάκις (δὲ) εὑρέθη εἰς τὴν ἀνάγκην νὰ συμφωνήσῃ εἰς ὑποδείξεις διπλωματικάς, τοῦτο ἔπραξεν ἐκ πεποιθήσεως, ὅτι ἐξυπηρέτει τὰ ἐθνικὰ συμφέροντα, οὐδέποτε δ'ἐγένετο ὄργανον τῶν ξένων καὶ τῶν συμφερόντων ἐκείνων»∙ ἐπίσης ὅτι «ἑρμηνέα καὶ ἡγέτην τῶν ἐθνικῶν πόθων εὗρεν ἡ μικρὰ Ἑλλὰς τὸν Βασιλέα Ὄθωνα, ὅστις ἀπὸ τῶν πρώτων βασιλικῶν αὐτοῦ ἔργων ἀπέδειξεν, ὅτι ἐνεκλιματίσθη ὑπὸ τὴν Ἀκρόπολιν ὡς ἡ ἐνσάρκωσις τοῦ ἐθνικοῦ ὀνείρου τῆς Μεγάλης Ἰδέας, τὸ ἄκουσμα τῆς ὁποίας ἐξήγειρεν ἰσχυρῶς τοὺς παλμοὺς παντὸς ἀνεξαιρέτως Ἕλληνος»∙ καθὼς καὶ ἄλλα ἰδιαιτέρως ἐπαινετικὰ γιὰ τὸν ἐκπεσόντα Βασιλέα. Μὲ τὴν παρρησίαν του δὲ αὐτὴν ὁ Φιλάρετος προσφέρει ἐμμέσως καὶ ἄλλην, αὐτὴν πρὸς τὴν ἀληθινὴ Ἱστορίαν τῆς Πατρίδος μας, ὑπηρεσίαν :  ἀναδεικνύει ἀμεσώτερον τὴν πικρὴ  ἀλήθεια, ὅτι ἡ ἔκπτωσις τοῦ Ὄθωνος ἦτο ἔργον ξένων, συνετελέσθη μὲ τὴν παραπλάνησι τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ, ποὺ ἐκαλλιεργήθη συστηματικῶς μὲ τὶς ραδιουργίες τῶν ξένων, διότι αὐτοὶ ἤθελαν ξενόδουλον, κατὰ τὶς ἐπιθυμίες τους, Βασιλέα τῆς Ἑλλάδος καὶ ὄχι ὑπηρετοῦντα τὰ συμφέροντα τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους.

 

Τὰ προκείμενα γνωρίσματα χαρακτηρίζουν τὸ εἶδος γραφῆς τοῦ Φιλαρέτου. Ἀπὸ ἀπόψεως τώρα περιεχομένου ὅλα τὰ κείμενά του προδίδουν καὶ τὴν ἐκπληκτικὴ σὲ εὐρύτητα παιδεία του, καὶ βεβαίως ἑδραία τὴν κλασσική του μόρφωσι. Καί,  ὅπως καὶ ἡ πολιτική του δραστηριότητα, ἐντάσσονται ὅλα στὸν μοναδικὸ ἄξονα, ποὺ ἀκολούθησε σὲ ὅλον του τὸν βίο : τὴν ὑπηρέτησι τῶν ἀληθινῶν συμφερόντων τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ τῆς ἐθνικῆς μας κοινότητος γενικώτερον, ἐμπνεόμενα ἀπὸ ἀδόλευτη καὶ φλογερὴ καὶ ἄμετρη φιλοπατρία.

 

 Θὰ ἠμποροῦσε συνοπτικῶς νὰ λεχθῇ γιὰ τὸν Γεώργιον Φιλάρετον : Ὑπῆρξεν ἀληθινὸς Ἕλληνας.

 

Εἶμαι ἰδιαιτέρως ὑπερήφανος, διότι τὴν ἀπαρχὴ τῆς ἐκδόσεως τῶν Ἁπάντων τοιούτου ἀνδρὸς ἐκλήθην νὰ παρουσιάσω στὸν Βόλο τὸ προσεχὲς Σάββατον 31^η Μαΐου 2008.-

 

Νέα Πεντέλη, 24^η Μαΐου 2008.

Χ ρ ῆ σ τ ο ς  Α.  Σ α ρ τ ζ ε τ ά κ η ς

(www.sartzetakis.gr)

 

 

(β)

 

ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΑΡΤΖΕΤΑΚΗΣ

 

ΟΜΙΛΙΑ ΚΑΤΑΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΙΝ

ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ν. ΦΙΛΑΡΕΤΟΥ

 

^*^*^*^

Σεβασμιώτατε,

Κύριε Ἀντιπρόεδρε τῆς Βουλῆς τῶν  Ἑλλήνων,

Κύριε Δήμαρχε Σηπιάδος,

Κύριοι Ἐκπρόσωποι τῶν Ἀρχῶν,

Κυρίες καὶ Kύριοι,

Α΄.-

 

 Μὲ ἰδιαίτερη χαρὰ ἀνταποκρίνομαι εἰς τὴν ἐπιθυμίαν τοῦ Διεθνοῦς Ἰνστιτούτου Διαβαλκανικῆς Συνεργασίας «Ρήγας Βελεστινλῆς» καὶ τοῦ Δήμου Σηπιάδος, ὅπως παρουσιάσω τὴν πρόσφατη ἔκδοσι τῶν Ἁπάντων εὐκλεοῦς τῆς Μαγνησίας τέκνου, τοῦ ἀειμνήστου Γεωργίου Φιλαρέτου τοῦ Νικολάου.

 

Ἡ χαρά μου εἶναι εὔλογη. Ἀνάλογη πρὸς τὴν τιμή, ποὺ μοῦ γίνεται. Τιμὴ ἰδιαίτερη, ἀφοῦ προέρχεται ἀπὸ Ἵδρυμα μὲ ὑψιπετεῖς ἰδεολογικοὺς προσανατολισμούς, διαλαλουμένους καὶ εἰς αὐτὸν τὸν τίτλον του, ὡς Ἰνστιτούτου Διαβαλκανικῆς Συνεργασίας μὲ τὸ ὄνομα μάλιστα τοῦ σκαπανέως της καὶ πρωτομάρτυρος τῆς ἐθνικῆς μας ἐλευθερίας Ρήγα Βελεστινλῆ. Ὀνομασία, ποὺ εὐστόχως ἐκφράζει τὴν ἀληθινὰ μοναδικὴ διέξοδο τῶν διαπολιτειακῶν σχέσεων, ἐὰν ὄντως θέλουμε νὰ βασιλεύσῃ εἰρηνικὴ συμβίωσις διαρκὴς καὶ ὁμόνοια μεταξὺ τῶν λαῶν της  καὶ εἰς τὴν γεωγραφική μας περιοχή∙ τῆς ὁποίας τὰ κατὰ καιροὺς καὶ μέχρι τῶν ἡμερῶν μας δεινὰ ὠφείλοντο καὶ ὀφείλονται πάντοτε καὶ κυρίως, ἂν ὄχι ἀποκλειστικῶς, στὶς ἰδιοτελεῖς  κακοποιὲς ἐπεμβάσεις καὶ ἀναμείξεις ξένων πρὸς τὴν περιοχή, ἐξωβαλκανικῶν δυνάμεων. Καὶ ἀκόμη, Ἵδρυμα, προεδρευόμενον ἀπὸ διακεκριμένον πολιτικὸν ἄνδρα, τὸν φίλον Ἀντιπρόεδρον τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων Κύριον Γεώργιον Σούρλαν. Καὶ βεβαίως ἡ τιμὴ μεγεθύνεται, διότι εἰς τὴν τιμητικὴν πρότασιν συνέτρεξε καὶ ὁ Δῆμος Σηπιάδος, τόπος καταγωγῆς τοῦ παρουσιαζομένου ἀειμνήστου Φιλαρέτου.

 

Ὑπάρχει ὅμως καὶ πρόσθετος οὐσιαστικὸς γιὰ μένα λόγος. Τὸν Γεώργιον Φιλάρετον, δηλαδὴ τὴν σκέψι του,  ἐγνώρισα γιὰ πρώτη φορὰ ἤδη ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τῶν φοιτητικῶν μου χρόνων, ἀπὸ παραπομπὴν εἰς ἔργον του τοῦ Καθηγητοῦ μου τοῦ Συνταγματικοῦ Δικαίου εἰς τὸ Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης ἀειμνήστου Γεωργίου Α. Φαρδῆ, ὁ ὁποῖος εἰς τὸ βιβλίον του Συνταγματικὸν Δίκαιον,  τόμος ΙΙ, τεῦχος α΄, 1949, σελ. 3, ἄρχιζε τὴν περὶ τῶν δημοκρατικῶν πολιτευμάτων ἀνάπτυξιν μὲ τὸν ὁρισμὸν τοῦ πολιτεύματος τοῦ Γεωργίου Φιλαρέτου. Ἔτσι ὑπεκινήθη τὸ ἐνδιαφέρον μου γιὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ. Καὶ ὅταν μεταπολιτευτικῶς ἐπανεξεδόθησαν ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις «Ἐπικαιρότητα» τὰ βιβλία του «Ξενοκρατία καὶ Βασιλεία ἐν Ἑλλάδι 1821-1897» (1973) καὶ «Ἐκλογὴ πολιτεύματος» (1974), ἐνέκυψα εἰς τὴν μελέτην των. Καὶ κατεγοητεύθηκα.

 

   Ἦτο ἑπόμενο λοιπόν, νὰ ἀποδεχθῶ ἀσμένως τὴν πρότασι, νὰ παρουσιάσω τὴν πρόσφατη ἔκδοσι τριῶν τόμων ἐκ τῶν ἁπάντων τοῦ Γεωργίου Φιλαρέτου. Διότι, μοῦ δίδεται ἔτσι ἡ εὐκαιρία, νὰ ἐκφράσω καὶ δημοσίως τὰ ὅσα κατὰ τὸ παρελθόν, ἀλλὰ καὶ τώρα μὲ τὴν ἀναδίφησι τῶν δημοσιευομένων κειμένων του, συνεκόμισα γιὰ τὸ δημόσιον ἦθος,  τὴν βαθύτητα τῆς σκέψεως καὶ κρίσεως, τὴν διανοητικὴν ἐντιμότητα, τὴν εἰλικρίνεια καὶ τὴν εὐθύτητα πολιτικοῦ ἀνδρὸς σπανιζούσης ἀρετῆς. Καὶ ὅλα τὰ γνωρίσματα αὐτὰ ἀναδίδονται ἀκέραια καὶ αὐθεντικὰ καὶ ἀνεπιτήδευτα ἀπὸ κάθε σελίδα τῶν κειμένων του.

 

Β΄.-

 

Οἱ παρουσιαζόμενοι τρεῖς τόμοι διαλαμβάνουν διαφωτιστικὲς εἰσαγωγὲς καὶ περιέχουν ὁ ἕνας σὲ φωτοανατύπωσι τὸ βιβλίο τοῦ Φιλαρέτου «Ξενοκρατία καὶ Βασιλεία ἐν Ἑλλάδι (1821-1897)», ποὺ ἐξεδόθη τὸ 1897, καὶ οἱ ἄλλοι δύο πολιτικὴ ἀρθρογραφία του στὶς ἐφημερίδες Εὔβοια ὁ πρῶτος καὶ Ρήγας, Ριζοσπάστης (ἐφημερίδα ἄσχετη ἀπὸ τὴν ὁμώνυμη τοῦ Κ.Κ.Ε.) καὶ Δημοκρατία Βόλου ὁ δεύτερος. Εἰς τὸν πρῶτον ἀπὸ τοὺς δύο αὐτοὺς τόμους τῆς πολιτικῆς ἀρθρογραφίας καταχωρίζεται στὶς σελ. 5 καὶ 6 ὁ λιτός, ἀλλὰ μεστὸς Πρόλογος τῆς ὅλης ἐκδόσεως ἀπὸ τὸν Πρόεδρον Κύριον Γεώργιον Σούρλαν, καὶ ἀκολουθοῦν τὰ ἐμπεριστατωμένα «Ἀντὶ Προλόγου» (σελ.9-10) καὶ ἐκτεταμένη «Εἰσαγωγὴ» διὰ τὸν βίον καὶ τὰ ἔργα τοῦ Φιλαρέτου μὲ ἐπίμετρον ἀναλυτικὸν «Πίνακα τῶν αὐτοτελῶν ἐκδόσεων καὶ  τῶν ἀνατυπώσεων ἀπὸ περιοδικὰ» τῶν κειμένων του ἀπὸ τὸν ἐπιμελητὴν τῆς ἐκδόσεως Καθηγητὴν Κύριον Δημήτριον Παντελοδῆμον (σελ.11-54).

 

Ἀπὸ τὸν πίνακα αὐτὸν προκύπτει, ὅτι οἱ ἀνωτέρω προσφερόμενοι τώρα στὴν δημοσιότητα τρεῖς τόμοι καλύπτουν μικρὸ μόνον μέρος τοῦ τεραστίου ἔργου τοῦ Φιλαρέτου. Προβλέπεται δέ, ὅπως σημειώνεται εἰς τὸ «Ἀντὶ Προλόγου», ἡ ἔκδοσις καὶ συμπληρωματικοῦ τεύχους μὲ Σημειώσεις καὶ τὰ Εὑρετήρια. Ὅμως αὐτὸ δὲν ἀρκεῖ. Πιστεύω, ὅτι εὐχὴ καὶ προσδοκία ὅλων μας, - καὶ αὐτῶν, ποὺ θὰ γνωρίσουν γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὰ δημοσιευόμενα κείμενα τὸν Φιλάρετον,  -  εἶναι νὰ συνεχισθῇ ἡ ἔκδοσις μὲ τὴν προσφορὰν εἰς τὸ ἀναγνωστικὸν κοινὸν καὶ ἄλλων σημαντικωτάτων τμημάτων του, ἰδίως τῶν ἐμφανισθέντων ὑπὸ τοῦ συγγραφέως εἰς αὐτοτελῆ βιβλία γενικωτέρας σημασίας κειμένων του. Ὅπως αὐτό, ποὺ ἔδωσε τὴν ἀφορμὴ τῆς ἰδικῆς μου γνωριμίας μὲ τὸ ἔργον του.

 

Γ΄.-

 

Οἱ ἐγκύπτοντες εἰς τὰ κείμενα τοῦ Φιλαρέτου προέρχονται ἀβιάστως στὶς ἴδιες ὅλοι διαπιστώσεις περὶ τοῦ ἀνδρός, ποὺ χαρακτηρίσθηκε δικαίως ἀπὸ τοὺς συγχρόνους του ὡς Πατέρας τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας, τῶν πεποιθήσεων καὶ ὁραμάτων του, τῶν ἀγώνων καὶ τῆς ἐν γένει πολιτείας του. Αὐτὲς  ἐπιγραμ-ματικῶς καὶ εὐστόχως ἐκτίθενται στὰ προτασσόμενα στὴν προκειμένη ἔκδοσι Πρόλογον τοῦ Προέδρου Κυρίου Σούρλα καὶ εἰσαγωγικὰ σημειώματα τοῦ ἐπιμελητοῦ τῆς ἐκδόσεως. Συνοψίζονται δέ :  στὸν ἁγνὸ πατριωτισμὸ τοῦ Γεωργίου Φιλαρέτου καὶ τὸν ἀδάμαστο χαρακτῆρα του, τὴν συνέπεια καὶ τὴν μαχητικότητα∙  εἰδικώτερα,  στὴν ἔνθερμη προάσπισι τῶν ἐθνικῶν συμφερόντων, -στὴν προσπάθεια δημιουργίας πολιτικῶν κομμάτων ἀρχῶν, - στὴν καταπολέμησι τῆς διαφθορᾶς, - στὴν θωράκισι τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς Δικαιοσύνης, - στὴν κατωχύρωσι τῆς ἐλευθεροτυπίας, - στὴν καθιέρωσι γνησίου δημοκρατικοῦ πολιτεύματος εἰς τὴν Πατρίδα μας, τῆς ἀβασιλεύτου Δημοκρατίας.

 

Οἱ μεγαλοπράγμονες αὐτοὶ στόχοι, γιὰ τὴν ἐπίτευξι τῶν ὁποίων τόσον ἀγωνίσθηκε ὁ Φιλάρετος, θὰ πρέπει βεβαίως, ὅπως συμβαίνῃ γιὰ κάθε σοβαρὴ ἱστορικὴ ἀποτίμησι, νὰ καθοραθοῦν ἐν ὄψει τοῦ πνεύματος τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, τῆς περιρρεούσης ἀτμοσφαίρας μέσα στὴν ὁποίαν ἔζησε καὶ ἔδρασεν ὁ Φιλάρετος.  Ἀλλὰ καὶ μὲ τέτοιο πρῖσμα διαλάμπει ψηλαφητὴ ἡ ἀλήθεια : Πρόκειται γιὰ στόχους διαχρονικούς, γιὰ αἰτήματα πάντοτε ἐπίκαιρα, χωρὶς βεβαίως αὐτὸ καὶ νὰ σημαίνῃ, ὅτι δὲν ἔγιναν ἔκτοτε καὶ στὴν Πατρίδα μας καὶ πρὸς τὴν κατεύθυνσι τοῦ ἐπιθυμητοῦ βήματα προόδου, σὲ ὡρισμένους μάλιστα τομεῖς σημαντικά.

 

Μὲ ἄλλες λέξεις, ἡ ἐνεργητικότης καὶ ἡ γραφίδα τοῦ Φιλαρέτου δὲν ἐξηντλοῦντο σὲ πρόσκαιρες ἐπιδιώξεις. Ἐνεργῶς ἀναμειχθεὶς εἰς τὴν πολιτικὴν ζωὴν τῆς χώρας, ἐπανειλημμένως μάλιστα τιμηθεὶς διὰ τῆς λαϊκῆς ψήφου καὶ κατὰ τὰς δυσμὰς τοῦ βίου του ἀναδειχθεἰς  ἀριστίνδην, ὑπὸ τὸ Σύνταγμα τοῦ 1927, σὲ ὕπατο ἀξίωμα τῆς νεοπαγοῦς ἀβασιλεύτου Δημοκρατίας, αὐτὸ τοῦ Γερουσιαστοῦ, παρὰ ταῦτα ὁ Φιλάρετος, συνεπὴς πρὸς τὶς πεποιθήσεις του, εὐθὺς καὶ ἀκέραιος, οὐδέποτε κατῆλθε στὸ ἐπίπεδο τῆς μικροπολιτικῆς, δὲν ἠσχολήθη μὲ εὐτελῆ προσωπικὰ αἰτήματα, δὲν ἐνέδωσε στὴν φαύλη ἱκανοποίησι ἐφημέρων προσωπικῶν αἰτημάτων καὶ τὴν θεραπεία συμφερόντων ἀντιθέτων πρὸς τὸ γενικὸ καλό. Καὶ τίποτε δὲν ἐκφράζει ἐναργέστερον τὴν στάσι του αὐτὴν ἀπὸ ρητὴ σὲ προεκλογικό του πρόγραμμα προτροπὴ  πρὸς τοὺς ψηφοφόρους του, κατὰ λέξιν, «νὰ ἀπέχουν ἀπὸ τὴν λαοφθόρον θεσιθηρίαν καὶ μάλιστα ὅταν στεροῦνται τῶν ἀπαιτουμένων προσόντων» ! Λόγος, ποὺ δὲν ἀρθρώθηκε ἀπὸ κανέναν ἄλλον ποτὲ καὶ δὲν ξανακούστηκε ἔκτοτε καὶ μέχρι σήμερα στὸ ὄχι πάντοτε εὐπρεπὲς πολιτικό μας στερέωμα. Ἀληθινὸς λοιπὸν πολιτικὸς ἀνὴρ ὁ Γεώργιος Φιλάρετος, γνήσιος Ἕλλην, εὐρυτάτης παιδείας καὶ ἔμπλεως τῆς προγονικῆς μας σοφίας, ἀπέβλεπε μόνον εἰς τὸ «κοινῇ συμφέρον», κατὰ τὴν Ἀριστοτελικὴν διατύπωσιν.

 

Δ΄.-

 

Πάντοτε εἶναι πρόωρο τὸ κοίταγμα τῆς Ἱστορίας, καὶ μάλιστα ἀπὸ συγχρόνους. Στὸν ἀμείλικτον αὐτὸν κανόνα ὑπέκειτο φυσικὰ καὶ ὁ Φιλάρετος. Γι' αὐτὸ καὶ οἱ κρίσεις του γιὰ καταστάσεις καὶ πρόσωπα εἶναι ἑπόμενο, νὰ μὴ συναντοῦν σήμερα ὅλες τὴν συμφωνία τῶν ἐπαϊόντων. Ὁ ἐπιμελητὴς τῆς προκειμένης ἐκδόσεως εὐστόχως ἐπισημαίνει στὴν εἰσαγωγὴ τοῦ τόμου Ξενοκρατία καὶ Βασιλεία ἐν Ἑλλάδι (1821-1897), σελ. 15 ἑπ., ὅτι ὁ Φιλάρετος ἀδικεῖ τὸν Καποδίστρια, χαρακτηρίζοντάς τον ὡς ἀνθύπατο τῆς Ρωσίας στὴν Ἑλλάδα καὶ ὑπεύθυνο τῆς ἐθνοκτόνου ξενοεθνικῆς πολιτικῆς, ποὺ ἀσκεῖται συστηματικὰ ἀπὸ τὴν συγκρότησιν ἐλευθέρου Ἑλληνικοῦ κράτους. Ὅπως ἐπίσης, συνεχίζει, ἀδικεῖ καὶ τὸν Ὄθωνα. 

 

Θὰ ἠμποροῦσα νὰ προσθέσω ἐδῶ ἀκόμη, πόσον πολιτικῶς ἀνεδαφικὰ ἦσαν ὁ διαρκὴς ἀγὼν καὶ ἡ ἐνεργὸς ἐπιδίωξις τοῦ Φιλαρέτου πρὸς ἐγκαθίδρυσι τῆς ἀβασιλεύτου δημοκρατίας ἤδη ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ περασμένου αἰῶνος καὶ ἡ γιὰ τὸν λόγον αὐτὸν περιστασιακὴ διάστασίς του μὲ τὸν ἀληθινὰ μεγάλον καὶ ἀνεπανάληπτον Ἐλευθέριον Βενιζέλον. Ὄντως ἀνεδαφικά, ἐν ὄψει τῶν ἀναμφισβητήτων ἀληθειῶν, πρῶτον, ὅτι μόνον μὲ τὴν σμιλευθεῖσαν ἀπὸ τὸν Βενιζέλον ἐσωτερικὴν ὁμόνοιαν κατωρθώθη ὑπὸ τὴν πολιτικήν του ἡγεσίαν, τὸν ἀγωνιστικὸν παλμὸν καὶ τὴν θέρμην, ἡ ἀπελευθερωτικὴ ἐξόρμησις τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ τὸ θαῦμα τῶν βαλκανικῶν πολέμων∙ καὶ δεύτερον, ὅτι ἐὰν ὁ Βενιζέλος εὐθὺς μὲ τὴν ἔλευσίν του ἀπὸ τὴν ὑπόδουλη τότε Κρήτη εἰς τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν ἀνάμειξίν του εἰς τὴν πολιτικήν της ζωὴν ἔθετε πολιτειακὸν ζήτημα, τὸ βεβαιότατον εἶναι, ὅτι δὲν θὰ εὕρισκε σύμφωνον μεγάλο μέρος τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ θὰ ὡδηγούμεθα ἔτσι ἀναποφεύκτως ἀπὸ τότε στὸν ἐθνικὸ διχασμό, μὲ τὶς ἐθνοκτόνες συνέπειες νὰ ματαιωθῇ ἡ θριαμβευτικὴ μὲ τοὺς βαλκανικοὺς πολέμους ἐν ὁμονοίᾳ ἐξόρμησις τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ ἀπελευθέρωσις, ἔστω ὄχι ὁλοκλήρων, βορείων Ἑλληνικῶν χωρῶν (Ἠπείρου, Μακεδονίας. Θράκης). Ἄλλωστε πολιτικὴ σύνεσις ἀποτρέπει ἀπὸ βίαιες καὶ ἀπότομες θεμελιώδεις μεταβολές∙ νὰ μὴ λησμονοῦμε, ὅτι, εἰς τὴν περίπτωσι, τελικῶς μόνον ὕστερα ἀπὸ πικρὲς περιπέτειες καὶ ἀνείπωτες ἐθνικὲς συμφορές, μετὰ δεκαετίες πολλές, μόλις τὸ 1974, ἐπετεύχθη ὁριστικῶς καὶ εἰς τὴν χώραν μας ἡ ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὴν ξένη δυναστεία καὶ ἡ ἐγκαθίδρυσις τῆς ἀβασιλεύτου Δημοκρατίας.

 

Ε΄.-

 

Ὅμως καὶ ἐδῶ διαλάμπει ἡ  διανοητικὴ ἐντιμότης τοῦ Φιλαρέτου. Εἶναι κατὰ τὴν διάνοιαν ἀντικειμενικός. Διότι δὲν ἐμφανίζεται μόνον ὡς ἀνηλεὴς τιμητής, ἀλλὰ ἐκφέρει καὶ τὸν καλόν του διὰ τοὺς ἐλεγχομένους λόγον. Πράγματι, παρὰ τὴν ἔντονον καταφοράν του κατὰ τοῦ Καποδιστρίου, ὡς ἀνωτέρω, καὶ τοῦ θεσμοῦ τῆς βασιλείας, διὰ τοῦ ὄχι ἀνεπιτυχοῦς χαρακτηρισμοῦ τῶν ἑκάστοτε φορέων αὐτοῦ ὡς τοποτηρητῶν ξένων συμφερόντων, δὲν ἀπουσιάζουν καὶ σελίδες ἐπαινετικαὶ δι' ἀμφοτέρους.

 

(α)  Ἔτσι, π.χ., εἰς τὸ βιβλίον του «Ξενοκρατία καὶ Βασιλεία ἐν Ἑλλάδι», ἀναφερόμενος εἰς τὸν Καποδίστριαν, εἰς τὴν σελ. 47  ἀναγνωρίζει, κατὰ λέξιν, «τὰ κατ'ἐξοχὴν Ἑλληνοπρεπῆ φρονήματα τοῦ προσωπικῶς ἁγνοῦ Ἰονίου Ἰωάννου Καποδιστρίου» καὶ ἐν συνεχείᾳ «τὴν μεγάλην τοῦ ἔθνους εὐγνωμοσύνην πρὸς τὸν ἄνδρα ἐκεῖνον, ὅστις, ἄσπιλος ἐν τῷ ἰδιωτικῷ του βίῳ, εἴπερ τις καὶ ἄλλος ἐμόχθησεν εἰς ἀπόκτησιν εὐρυτέρων ὁρίων καὶ πρὸς παγίωσιν τοῦ ἀρτισυστάτου Κράτους»∙ εἰς τὴν σελ. 69 καταγράφει, κατὰ λέξιν, «οὐδεὶς ἐκ τῶν διευθυνόντων τἀντίθετα κόμματα ἐσκέφθη περὶ δολοφονίας ἀνδρός, εἰς ὃν καὶ οἱ ἀντίπαλοι αὐτοῦ ἀνεγνώριζον ἀρετὰς ἐξόχους καὶ μέγαν πατριωτισμὀν»∙ εἰς τὴν σελ. 70, ἀδρότατα σκιαγραφῶν τὸν ἄνδρα, τονίζει κατὰ λέξιν : «δὲν δυνάμεθα νὰ παραλίπωμεν, ὅτι ὁ Ἰωάννης Καποδίστριας εἶχε πολλὰ φυσικὰ χαρίσματα, ἅτινα ἐκαλλιέργησε διὰ τῆς φιλομαθίας καὶ φιλοπονίας του...∙ ὅτι ἦν ἀναντιλέκτως ἁγνότατος ἐν τῷ ἰδιωτικῷ του βίῳ, θεοσεβὴς «φιλόπολίς τε καὶ χρημάτων κρείσσων». Χαρακτηριστικὰ καὶ διδακτικώτατα διὰ πάντα ἄρχοντα Ἑλλήνων εἶναι τὰ περὶ αὐτοῦ διὰ τὴν πρὸς τὰ χρήματα περιφρόνησιν καὶ ἄλλα τοῦ βίου του ἀνέκδοτα. Ὡς πρὸς δὲ τὴν διπλωματικήν του ἱκανότητα ἱστορικοί τινες τὸν παραβάλλουσι πρὸς τὸν Καβούρ».

 

(β)   Ἐνῷ διὰ τὸν Ὄθωνα, ὁ Φιλάρετος εἰς τὸ ἴδιο βιβλίον του εἰς τὴν σελ. 83 ἰδιαιτέρως τονίζει,  κατὰ λέξιν, «εἶναι ἀναμφισβήτητον, ὅτι ὁ βασιλεὺς Ὄθων ... εἰς τὰς ἐξωτερικὰς σχέσεις τοῦ κράτους ἐξυπηρέτει εἰλικρινῶς τὴν ἐθνικὴν πολιτικὴν καὶ ἦτο θιασώτης τῆς «Μεγάλης Ἰδέας» μέχρι μονομανίας. Ὁσάκις εὑρέθη εἰς τὴν ἀνάγκην νὰ συμφωνήσῃ εἰς ὑποδείξεις διπλωματικάς, τοῦτο ἔπραξεν ἐκ πεποιθήσεως, ὅτι ἐξυπηρέτει τὰ ἐθνικὰ συμφέροντα, οὐδέποτε δ'ἐγένετο ὄργανον τῶν ξένων καὶ τῶν συμφερόντων ἐκείνων»∙ ἀκολούθως εἰς ὁλόκληρον τὴν § 34, σελ. 88-89,  ἀρθρώνει ὑπὸ τὸν τίτλον «Ἐπικράτησις τῆς ἐθνικῆς πολιτικῆς» διθυραμβικὸν ὑπὲρ τοῦ Ὄθωνος ὕμνον διὰ τὴν ἐξωτερικὴν πολιτικὴν τῆς μικρᾶς Ἑλλάδος, τῆς ὁποίας ὁ ὁρίζων εἶναι, ὡς γράφει, «εὐρύς, εὐρύτατος∙ διότι πᾶς Ἕλλην βαθέως ἔχει ριζώσει ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ τὸ αἴσθημα τῆς ἀπελευθερώσεως ὅλου τοῦ δούλου Ἑλληνισμοῦ - ἀπὸ τῆς Κρήτης μέχρι τοῦ Αἵμου καὶ ἀπὸ τῆς Ἀδριατικῆς θαλάσσης μέχρι τοῦ Εὐξείνου Πόντου, τῶν παραλιῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τῆς Κύπρου»∙  διὰ νὰ προσθέσῃ, ὅτι  «ἑρμηνέα καὶ ἡγέτην τῶν ἐθνικῶν πόθων εὗρεν ἡ μικρὰ Ἑλλὰς τὸν Βασιλέα Ὄθωνα, ὅστις ἀπὸ τῶν πρώτων βασιλικῶν αὐτοῦ ἔργων ἀπέδειξεν, ὅτι ἐνεκλιματίσθη ὑπὸ τὴν Ἀκρόπολιν ὡς ἡ ἐνσάρκωσις τοῦ ἐθνικοῦ ὀνείρου τῆς «Μεγάλης Ἰδέας», ... τὸ ἄκουσμα (τῆς ὁποίας) ἐξήγειρεν ἰσχυρῶς τοὺς παλμοὺς παντὸς ἀνεξαιρέτως Ἕλληνος»∙  ἀκόμη, ὅτι «ὁ βασιλεὺς Ὄθων ἐνεπνεύσθη ὑπὸ τῶν ἀνδρῶν τοῦ ἀγῶνος καὶ τοὺς πάντας ἐνἐπνεε διὰ τῆς πανελληνίου ἐξωτερικῆς πολιτικῆς, βαίνων εὐθέως καὶ γενναίως πρὸς τὸν σκοπόν του»∙ καὶ διὰ νὰ καταλήξῃ, ὅτι «Τὸ μικροσκοπικὸν κρατίδιον ... ἐξήπλου ἀπὸ τῆς μεταξὺ  Ὄθρυος καὶ Ταϋγέτου γωνίας τὸν ἐνθουσιασμὸν εἰς τοὺς ἐν τῇ Ἀνατολῇ χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς καὶ ἐπέβαλεν εἰς τοὺς ξένους τὸν σεβασμὸν τῶν ἐθνικῶν πόθων, ἑλκῦον ἐκ τοῦ βασιλικοῦ ἐνθουσιασμοῦ ὡς ἀπὸ ἡλίου νέας δυνάμεις διὰ τὴν μέλλουσαν ἐθνικὴν σταδιοδρομίαν».

 

(γ)   Εἰς τὰ προκείμενα παραθέματα θὰ πρέπει νὰ προστεθοῦν τὰ ὅσα γράφει, εἰς τὸ ἴδιο βιβλίον του, ὁ Φιλάρετος, ἀφ' ἑνὸς γιὰ τὴν ἐπίσκεψι τοῦ Ὄθωνος εἰς τὴν Σμύρνην καὶ τὴν ὑποκίνησιν ὑπ' αὐτοῦ ἐπαναστάσεως εἰς τὴν ἀλύτρωτον Ἑλλάδα καὶ ἀφ' ἑτέρου γιὰ τὴν γενναιότητα καὶ τὸν πατριωτισμὸν τῆς βασιλίσσης Ἀμαλίας. Συγκεκριμένως γιὰ τὸ πρῶτο ἐκθέτει (σελ. 89-90) τὰ ἀκόλουθα : «Ὀλίγους μῆνας μετὰ τὴν εἰς Ναύπλιον ἀπόβασίν του ὁ Ὄθων ἀνήλικος ἔτι μετέβη (5 Ἰουνίου 1833) incognito εἰς Σμύρνην ὡς ἓν τῶν μεγαλειτέρων κέντρων τῆς ἀλυτρώτου Ἑλλάδος, ἵνα χαιρετήσῃ, ἐνθαρρύνῃ καὶ παρηγορήσῃ τοὺς ὑποδούλους Ἕλληνας. Ἐν τῇ ἑλληνικωτάτῃ τῆς Ἰωνίας πόλει ἐγένετο δεκτὸς ὑπὸ τοσοῦτον ἁγίου ἐνθουσιασμοῦ, ὥστε καὶ αὐτοὶ οἱ φλεγματικοὶ Ἄγγλοι ἀξιωματικοὶ πολεμικοῦ πλοίου ἐδάκρυον ἐκ τῆς συγκινήσεως».

 

Ἂς προσθέσω τώρα, μὲ μελαγχολικὸν σκεπτικισμὸν καὶ ὀδύνην γιὰ τὴν φθίνουσα πορεία τῶν ἐθνικῶν μας ἀντανακλαστικῶν, ὅτι αὐτὰ θὰ πρέπει νὰ τὰ διαβάσουν οἱ ἀχαλίνωτοι σύγχρονοι ψευτοπροοδευτικοί μας, οἱ ἐργολαβικῶς διαστρέφοντες τὴν Ἱστορία, καὶ βεβαίως οἱ καλῆς πίστεως ἀφελεῖς καὶ ἀνίδεοι ὑποστηρικτές των, γιὰ νὰ παύσουν ἐπὶ τέλους, νὰ χαρακτηρίζουν βαναύσως καὶ χωρὶς ἐντροπὴ τὴν μικρασιατικὴν ἐκστρατείαν ὡς, δῆθεν, «ἰμπεριαλιστική» καὶ κατακτητικὴ ξένων ἐδαφῶν ἐπιχείρησι τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἐνῷ ἐπρόκειτο περὶ ἀπελευθερωτικοῦ καθαρῶς ἀγῶνος περιοχῆς ἀπὸ τὰ πανάρχαια χρόνια ἑλληνικῆς, μὲ ζῶντα, ἀκμαῖον καὶ πλειονοψηφοῦντα τὸν Ἑλληνισμόν.-

 

Καὶ περαιτέρω, ὁ Φιλάρετος ἁδρότατα σκιαγραφεῖ (σελ. 112 ἑπ.) τὴν ὑποκίνησιν ἀπὸ τὸν Ὄθωνα ἐπαναστάσεως εἰς τὴν ἀλύτρωτον Ἑλλάδα (Ἤπειρον, Θεσσαλίαν, Μακεδονίαν) μὲ ποικίλη προπαρασκευή (διέγερσι τοῦ πατριωτισμοῦ, συλλογὴ χρημάτων, ὅπλων καὶ τροφοδοσιῶν σὲ παραμεθόριες ἀποθῆκες), γράφων κατὰ λέξιν, ὅτι «οὕτως ὁ  Ὄθων ἐγένετο  ὁ ἡγέτης τῆς πολεμικῆς πολιτικῆς, ἀναλαβὼν αὐτὸς οὗτος τὴν διεύθυνσιν πάσης ἐνεργείας».

 

(δ)   Ὡς πρὸς δὲ τὴν βασίλισσαν Ἀμαλίαν, ἀληθὲς ὑπὲρ αὐτῆς ἐγκώμιον ἀποτελοῦν τὰ ὅσα περὶ τοῦ ἐθνικοῦ φρονήματος καὶ τῆς ἐνεργητικότητός της καταγράφει ὁ Φιλάρετος, ἀναφερόμενος αὐτολεξεὶ εἰς ἰδικούς της λόγους. Ἔτσι, ὅταν μεθόριοι δυνάμεις ἐβοήθησαν ἐπαναστατικὸν κίνημα εἰς τὴν Ἤπειρον (τὸ 1854) καὶ ἐκινήθησαν οἱ πρεσβευταὶ Ἀγγλίας καὶ Γαλλίας, δεινῶς πιέζοντες πρὸς τήρησιν οὐδετερότητος, ὁ μὲν Ὄθων «ἔμενεν ἀμετάπειστος, ὑπερηφάνους καὶ ἀξιοπρεπεῖς δίδων ἀπαντήσεις εἰς τὰς τῶν ξένων ἀπειλάς», ἡ δὲ βασίλισσα Ἀμαλία, δεχθεῖσα ὑπουργούς, τοῦ Ὄθωνος ἀσθενοῦντος, συμβουλεύοντας μετριοπάθειαν, παρετήρησε, ὅτι θὰ θέσῃ καλλίτερα τὸ ζήτημα, εἰποῦσα : «Ἡ Εὐρώπη δώσασα τὸν θρόνον εἰς τὸν Ὄθωνα ἐφαντάσθη νὰ τὸν ἐχῃ ἐδῶ ἁπλοῦν ὄργανόν της τῶν ἰδικῶν της συμφερόντων καὶ τῆς πολιτικῆς της∙ ἀλλ'ἔσφαλεν. Ὁ Ὄθων συνεταύτισε τὴν τύχην του μὲ τὴν τύχην τοῦ ἔθνους. Τὸ ἔθνος ἔχει μεγάλην ἀποστολὴν εἰς τὴν Ἀνατολὴν καὶ ὁ Ὄθων τὴν ἀνεδέχθη ὁλόκληρον ἔστω μὲ κίνδυνόν του», διὰ νὰ τονίσῃ περαιτέρω, κατὰ λέξιν, «αὐτοὶ φοβοῦνται μὴ ὁ βασιλεὺς τεθῇ ἐπὶ κεφαλῆς τοῦ κινήματος καὶ ἐξέλθῃ ἔξω. Τὸ μόνον σωτήριον διὰ τὴν ἑλληνικὴν κυβέρνησιν, τὸ ἔθνος καὶ τὸ μέλλον του εἶναι νὰ προχωρήσῃ, νάνάψῃ ἡ ἐπανάστασις. Φωτιὰ λοιπόν, φωτιὰ καὶ πανταχόθεν φωτιά !». Ἀλλά, ὀξυνθείσης τῆς καταστάσεως μὲ τουρκικὸν τελεσίγραφον καὶ διακοπὴν τῶν ἑλληνοτουρκικῶν σχέσεων,  ὅταν τὸ Ὑπουργεῖον μὲ διάβημα εἰς τὰ Ἀνάκτορα ἀποσκοποῦσε  νὰ ἐμποδίσῃ  τὸν Ὄθωνα ἀπὸ τοῦ νὰ ἀναλάβῃ τὴν ἀρχηγίαν, αὐτὸς μὲν ἠρνεῖτο, ἡ δὲ παρισταμένη βασίλισσα προσέθετε : «Τὶ θὰ μᾶς κάμουν αἱ δυτικαὶ Δυνάμεις ; θὰ καταλάβουν τὰς Ἀθήνας ; Ἄς ἔλθουν∙ ἰδοὺ τοὺς ἀφίνομεν τὸ παλάτι μας∙ δὲν ἐγγίζομεν τίποτε. Ἄς ἔλθουν νἀναπαύωνται ἐδῶ∙ ἡμεῖς προχωροῦμεν εἰς τὴν Θεσσαλίαν ... καὶ ἔπειτα νὰ εἰποῦν τῶν Τούρκων «ἐλᾶτε νὰ τοὺς σκοτώσητε». Ἀλλὰ καὶ θὰ μᾶς καύσουν μερικὰς πόλεις ἢ τὰ πλοῖα ; Καὶ εἰς τὴν ἐπανάστασιν τοῦ 1821 τὰ ἔκαυσεν ἡ Ἑλλὰς καὶ πάλιν τὰ 'ξανάκαμεν∙ ἡ ζημία εἶναι μόνον ὑλική. Δὲν ἔχομεν χρήματα ; ἂς φᾶμε χόρτα. Πρώτη ἐγὼ τρώγω∙ τὰ εἶπον αὐτὰ τοῦ Ρουάν (πρεσβευτοῦ τῆς Γαλλίας), καὶ - ὅταν ἐκεῖνος ἀπαριθμοῦσε δυσκολίας καὶ μεγάλους κινδύνους - ὅλα εἶναι εὔκολα, τῷ ἀπεκρίθην, à une volonté de fer». Oἱ Ὑπουργοὶ ὅμως ὁμοφώνως ἐπέμειναν καὶ ὁ Ὄθων ἠναγκάσθη νὰ μεταβάλῃ γνώμην.

 

(ε)  Καὶ ἐπιλέγει, συνοψίζων, ὁ ἀνεπαναλήπτως ἀντικειμενικὸς Φιλάρετος (σελ.120) : Δραματικὰ ἀληθῶς ἦσαν τὰ ἐν τοῖς ἀνακτόροις τότε τελούμενα. Αἱ διπλωματικαὶ διακοινώσεις, ἡ ὑπουργικὴ διάστασις, ἡ δειλία ὑπουργῶν τινων καὶ αἱ διηνεκεῖς συσκέψεις καθίστων τὸν βασιλέα καὶ τὴν βασίλισσαν ἀξίους λύπης. Ἄγρυπνος, ὠχρός, πολλάκις κλαίων ὁ βασιλεύς, ἡ δὲ βασίλισσα ὑπὸ τὸ κράτος διηνεκοῦς ἐρεθισμοῦ∙ ἀμφότεροι δὲ πλήρεις εὐγενοῦς αἰσθήματος, ἀποφάσεως καὶ γενναιότητος. Τοιαύτην εἰκόνα παρεῖχον τότε τὰ ἑλληνικὰ ἀνάκτορα ! Εἰκὼν θλιβερὰ μέν, σεβαστὴ δὲ καὶ ἐπιβάλλουσα βασιλικοῦ ζεύγους παλαίοντος κατὰ ἀνυπερβλήτων δυσχερειῶν, παρεξηγουμένου καὶ πολεμουμένου, ἀλλ' ἐπιμένοντος εἰς τὴν ἐκπλήρωσιν τοῦ πρὸς τὴν πατρίδα καθήκοντος».

 

ΣΤ΄.-

 

Ἀλλὰ ἀνάγκη  νὰ σημειωθῇ, ὅτι τέτοιο ὑπῆρξε γενικῶς τὸ ἦθος τῶν γενεῶν ἐκείνων, ποὺ εἶχαν γαλουχηθῆ μὲ τὸ ἀγωνιστικὸ πνεῦμα τοῦ 1821 καὶ ζοῦσαν μὲ τὴν φροντίδα τῆς ἀπελευθερώσεως τῶν ἀλυτρώτων ἀδελφῶν : νὰ μάχωνται μὲν ἀνενδότως ὑπὲρ τῶν ἀρχῶν καὶ πεποιθήσεών των,  χωρὶς ὅμως νὰ ἀπορρίπτουν ἀνοήτως,  -ὅπως γίνεται καμμιὰ φορὰ τώρα, - ὁλοκληρωτικῶς τὸν ἀντίπαλο∙  καὶ ἀκόμη, νὰ μὴ ἀποκρύπτουν, ἀντιθέτως νὰ προβάλλουν τὶς καλὲς πράξεις καὶ τὶς ἀρετὲς τοῦ ἀντιπάλου. Ἔτσι, ἐν σχέσει πρὸς τὸν Ὄθωνα καὶ ἄλλοι, καίτοι ἐπίσης πολέμιοι καὶ ἐξωρκισμένοι ἀντίπαλοί του, ἰσοδυνάμως τὸν ἐξύμνησαν. Ὅπως ὁ Γεώργιος Πετιμεζᾶς, ὀργανωτὴς τῆς κατὰ τοῦ Ὄθωνος ἀποτυχούσης ἐπαναστατικῆς κινήσεως τοῦ Ναυπλίου τοῦ Φεβρουαρίου 1862, ὁ ὁποῖος ὡς Πρόεδρος 20μελοῦς Ἐπιτροπῆς Ἐλέγχου, συσταθείσης ἀπὸ τὴν Β' ἐν Ἀθήναις Ἐθνικὴ Συνέλευσι τὸ 1863, προκειμένου νὰ διερευνήσῃ τὴν κατασχεθεῖσαν εἰς τὰ ἀνάκτορα προσωπικὴν ἐμπιστευτικὴν ἀλληλογραφία τοῦ Ὄθωνος πρὸς ἀνεύρεσι τυχὸν ἐνοχοποιητικῶν ἐνεργειῶν του, μετὰ τὸ πέρας τοῦ ἐλέγχου αὐτοῦ, διενεργηθέντος παρὰ τὴν ἀντίδρασι τῶν πρεσβευτῶν τῶν προστατίδων δυνάμεων, διεκήρυξε μὲ ἀπαράμιλλον τόλμην ἐνώπιον τῆς Ἐπιτροπῆς, κατὰ λέξιν : «Κύριοι, ἐπείσθημεν ὅλοι τόσον ἀργὰ περὶ τῆς φιλοπατρίας τοῦ Ὄθωνος. Ἂς καύσωμεν τὴν ἀλληλογραφίαν αὐτήν, διότι, ἂν ὁ λαὸς λάβῃ γνῶσιν ταύτης, θὰ καύσῃ ἡμᾶς. Δυστυχῶς βγάλαμε τὰ μάτια μας καὶ τὰ μάτια τοῦ Ἔθνους». Ἤ, ὅπως ὁ Πρόεδρος τῆς Ἐθνοσυνελεύσεως τοῦ 1864 Ἰωάννης Μεσσηνέζης, ἀργότερα Ὑπουργὸς Ἐσωτερικῶν, ὁ ὁποῖος διεκήρυξε τὴν 10/22.12.1874 ἐνώπιον τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων, κατὰ λέξιν «κατεπολέμησα τὸν Ὄθωνα σκληρὰ ἕως τὴν τελευταίαν στιγμήν, ἀλλὰ δὲν ὑπῆρξα προδότης... Ὀφείλομεν εἰς τὸν ἄνδρα αὐτὸν ἄπειρον εὐχαριστίαν, διότι ἔθεσε τὸν θεμέλιον λίθον διὰ τὴν σημερινήν μας ἐθνικὴν ὑπόστασιν. Ἠγάπησε τὴν Ἑλλάδα περισσότερον ἀπὸ ὅσον τὴν ἀγαπᾴ οἱοσδήποτε ἐξ ἡμῶν ... Ἑπομένως κάθε τι, τὸ ὁποῖον ἔχει λεχθῆ ἐναντίον τοῦ ἀλησμονήτου Βασιλέως εἶναι ἀνεπίτρεπτον» ( [1] ). Παραδείγματα ὑπερτάτης πολιτικῆς καὶ διανοητικῆς ἀρετῆς, σπανιώτατα δυστυχῶς κατὰ τὶς ἡμέρες μας.

 

Θὰ ἦτο φυσικὰ περιττὴ ἡ ἔκθεσις τῶν ἀνωτέρω, ἐὰν δὲν προχωρούσαμε στὴ συναγωγὴ τῶν πολιτικῶν διδαγμάτων, ποὺ ἀβιάστως προκύπτουν. Καὶ ποὺ εἶναι, τὸ πόσον εὐκόλως παραπλανῶνται οἱ λαοί, παρασυρόμενοι ἀπὸ δημεγέρτες καὶ λαοπλάνους σὲ βλαβερὲς ἀποφάσεις καὶ ἐπιλογές∙ καὶ τὸ συχνότερο, παρασυρόμενοι ἀπὸ ἐντέχνως καλλιεργούμενες ἀπὸ ἐπιβούλους ξένους, - μὲ τὴν βοήθεια πολλὲς φορὲς καὶ  ἐγχωρίων, χωρὶς ἐπίγνωσι, ὑπηρετῶν, -  ψευδολογίες καὶ καταφορὲς εἰς βάρος δημοσίων προσώπων, καίτοι αὐτὰ  μόνον γιὰ τὸ κοινὸ καλὸ καὶ τὸ ἐθνικὸν συμφέρον ἐργάζονται. Αὐτὸ ἐπαληθεύθηκε μὲ τραγικὰ γιὰ τὴν Πατρίδα μας ἀποτελέσματα καὶ σὲ μετεγενέστερες περιόδους τοῦ ἐθνικοῦ μας βίου. Ἀλλὰ καὶ προβάλλει ἀκόμη ἐπικινδυνωδέστερο στὴν σύγχρονη ἐποχὴ μὲ τὸν τεχνολογικῶς ἀπίστευτο πολλαπλασιασμὸ τῶν δυνατοτήτων δημοσίου ἐπηρεασμοῦ τῆς κοινῆς γνώμης. Κύριο πρὸς τοῦτο ὄργανο ποικιλώνυμα μέσα  μαζικῆς δῆθεν ἐνημερώσεως, στὴν πραγματικότητα ὅμως ὄχι σπανίως ἀποπροσανατολισμοῦ καὶ διανοητικοῦ εὐνουχισμοῦ τοῦ ἀθῴου καὶ ἀνυπόπτου λαοῦ. Καὶ αὐτὸ χάριν ἀδήλων, ὑπόπτων, πολλὲς φορὲς καὶ ἀνελληνικῶν ἢ καὶ ἀνθελληνικῶν συμφερόντων.- Προσοχὴ λοιπὸν καὶ περίσκεψιν  ἀξιώνουν ἀπὸ ὅλους τοὺς συνειδητοὺς πολῖτες ἰδιαιτέρως οἱ σημερινοὶ καιροί, ποὺ χαρακτη-ρίζονται στὸ ἐπίπεδο τοῦ δημοσίου βίου μας ἀπὸ κατακλυσμὸ ἀσυδότων κατηγοριῶν κατὰ προσώπων καὶ θεσμῶν, ποὺ πολλὲς φορὲς ἐξαντλοῦνται στὴν εὐτέλεια  ἀκατονομάστων προσωπικῶν ὕβρεων καὶ χαρακτηρισμῶν. Ἂς διαποτίσει ὅλους ἡ ἐπίγνωσις, ὅτι τέτοια τακτικὴ μόνον ξένους ἐπιβούλους ὑπηρετεῖ, ἀφοῦ φθείρει στὴν πραγματικότητα ὄχι πρόσωπα, ἀλλὰ τοὺς θεσμοὺς τῆς δημοκρατικῆς μας πολιτείας, δεδομένου ὅτι ναὶ μὲν τὸ ψεῦδος τελικῶς καταρρέει καὶ  πάντοτε ἡ ἀλήθεια ἀποκαθίσταται, ὅμως, ἀλλοίμονον, ὅταν τὸ κακὸν ἔχει ἤδη συντελεσθῆ καὶ εἶναι ἀνεπανόρθωτον. Ὅπως συνέβη π.χ. εἰς τὴν περίπτωσι τοῦ Ὄθωνος, τοῦ μόνου ἀληθινὰ Ἕλληνος Βασιλέως, ὁ ὁποῖος τόσον ἐμόχθησε καὶ ἔδωσε τὰ πάντα γιὰ τὴν Ἑλλάδα∙  καὶ ἀκριβῶς δι' αὐτὸ μὲ τὶς ραδιουργίες τῶν ξένων, ἐκμεταλλευθέντων τὴν εὐπιστία τοῦ ἀδόλου λαοῦ, ἐκθρονισθέντος...

 

Ζ΄.-

 

Δὲν ἐξαντλοῦνται βεβαίως μὲ τὰ ἀνωτέρω ὁ πλοῦτος καὶ ἡ βαθύτης ἰδεῶν, ποὺ χαρακτηρίζουν τὰ κείμενα τοῦ Γεωργίου Φιλαρέτου. Ἀκόμη καὶ τὰ μικροτέρας ἐκτάσεως καὶ κατὰ προορισμὸν ἐφήμερα, - ἐννοῶ τὴν συγκομιζομένη εἰς δύο τόμους τῆς προκειμένης ἐκδόσεως πολιτική του ἀρθρογραφία, - προκαλοῦν ἀληθινὸ θαυμασμό. Προσφέρουν ἀνεπανάληπτη εὐφροσύνη ἡ ἐπισήμανσις τῶν θεμάτων, ἡ διεισδυτικότης τῆς ἀναλύσεως, ἡ ἀκαταμάχητη ἐπιχειρηματολογία, ὁ ἐκπληκτικῆς καλλιεπείας λόγος. Λόγος στιβαρός, εὐθύς, ἀπροκάλυπτος, ἀπεριτέμνητος. Δημιουργοῦν μοναδικὴ  ἀτμόσφαιρα ἀσυγκρίτου πνευματικῆς εὐδίας. Ἐξόχως ἐνδιαφέροντα καὶ χρησιμότατα καὶ σήμερα, παρὰ τὴν ἀπώλεια τῆς ἀμέσου ἐπικαιρότητός των λόγῳ παρελεύσεως τόσων δεκαετιῶν, ἡνιοχοῦν εὐδοκίμως τὴν πνευματικὴ τοῦ ἀναγνώστου ἀναγέννησι.

 

Κυρίες καὶ Κύριοι,

 

Αὐτὰ τὰ κύρια συγκομίζονται ἀβιάστως ἀπὸ τὰ κείμενα τοῦ Γεωργίου Φιλαρέτου. Ἡ ἄμετρη ἀγὰπη πρὸς τὴν Ἑλληνική μας Πατρίδα, ἡ ὁλόψυχη ὑπεράσπισις τῶν συμφερόντων τῆς ἐθνικῆς μας κοινότητος, ἡ ἀδόλευτη μὲ ἀνεπιτήδευτο δημοκρατικὸ φρόνημα μέριμνα ὑπὲρ τοῦ γενικοῦ καλοῦ τοῦ λαοῦ καὶ ὄχι ἀτομικῶν συμφερόντων, ἡ ἀποτίμησις καὶ τοῦ ἀντιπάλου στὴν δημοσία ζωὴ χωρὶς προκαταλήψεις καὶ ἐμπάθειες  εἶναι συνοπτικῶς οἱ ὑποθῆκες, ποὺ μᾶς κατέλιπεν ὁ Γεώργιος Φιλάρετος μὲ τὸν βίο, τὴν πολιτική του δραστηριότητα, καὶ τὰ κείμενά του. Ὑποθῆκες ἐξόχως πολύτιμες, ἰδίως κατὰ τοὺς σημερινοὺς ὄχι χαρωποὺς καιρούς, γι' αὐτὴν τὴν ἐπιβίωσι καὶ εὐτυχῆ πορεία τῆς ἐθνικῆς μας κοινότητος.

 

Ἂς διατηρήσουμε λοιπὸν μέσα στὴν ψυχή μας ζείδωρη καὶ ζωοφόρο τὴν ἱερὴ μνήμη καὶ τὸ ὑπόδειγμα ζωῆς του.

 

Χαιρετίζω μὲ ἐνθουσιασμὸ τὴν προκειμένη πολύτιμη ἔκδοσι κειμένων τοῦ Γεωργίου Φιλαρέτου σπανίας ἠθικῆς καὶ πνευματικῆς ἐμβελείας, ἀληθινῶν εὐαγγελίων πολιτικῆς ἀρετῆς.  Καὶ ἀπευθύνω μύρια εὖγε πρὸς ὅλους τοὺς συντελεστές της.

 

Σᾶς εὐχαριστῶ.